გიორგიული თეორია

 გიორგიული ანუ მეტყველების წარმოქმნა-განვითარების

 პირობითრეფლექსურ-ხმაბაძვითი თეორია

                                                 ( ნაწილი მეორე. დამატება)

                                                            „გ.თ’’-ს  სიახლეეები:

             I ფიზიოლოგიაში: 1) ახსნილია მეტყველების გენერაცია: a. პირველი სამეტყველო ელემენტი ჩაისახა პირობითრეფლექსური ბუნებით;  b. ოდიდგანვე ბგერა იყო კვებითი პირობითი აგენტი; c. შემდეგ, დიდ დროში, ეს ფუნქცია რთულდება სამეტყველოთი;

         2) დაფიქსირებულია და ხაზგასმულია მეტყველების (სიტყვის) პირობითრეფლექსური მექანიზმის ორგვაროვნება; a) ინდიფერენტულ-სიგნიფიკატური ანუ სამეტყველო პირობითრეფლექსური და b) რეაქტიულ-სიგნიფიკატური, როცა მრავალრიცხოვან რეფლექსთა გამოწვევის ფუნქციას ერწყმება - აღმნიშვნელობითი;

        3) აღმოჩენილია მეტყველების ბიოგენეზური კანონი (მ.ბ.კ)-- სახეობა ზოგადი ბიოგენეზური კანონისა. a) დასაბუთებულია სამეტყველო პერიოდების (სტადიების) მემკვიდრეობითობა;  b) ნაჩვენებია ნასახის, აქცენტის, პერსევერაციის და ეგოცენტრული მეტყველების გენეზის კავშირი მ.ბ.კ.-თან; c) ახსნილია არაერთი ზოგადი ანთროპოლოგიური პრობლემა.

II. ფსიქოლოგიაში: 1) ნაჩვენებია ამეტყველების დროინდელ ჰომინიდის ფსიქიური აქტივობის და გონითი შესაძლებლობის დონე: a) დასახელებულია ჰ-ის უპირველესი აზროფორმები; b) ნაჩვენებია მეტყველებისა და აზროვნების პარალელური განვითარება; c) დასაბუთებულია მრავალრიცხოვან აბსტრაქციულ ტერმინთა აზრობრივი ამოსავლიანობა, მათი გართულების დინამიკა კონკრეტულიდან აბსტარქტულამდე და ა. შ. იხ. ტექსტი.

III. ენათმეცნიერებაში : 1) წარმოჩენილია დასაბამისმიერი სამეტყველო მინიმუმი: რიცხობრივად იგი ნ. მარის 4 იაფეტურ ელემენტსაა თანხვედრილი.  ესენია: წ და ყ თანხმოვნები. 2 ხმოვანი და მრავალრიცხოვანი რეფლექსოგენური და ინდიფერენტული ბგერები და ბგერათკომპლექსები; 2) დადგენილია ქართვ.  ბგერათა და აფიქსთა წარმომავლობა; 3) დამტკიცებულია პროტოშუმერთა ვინაობა; 4) გაკეთებულია ასეულობით ქათველურ და მრავალ ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობის ტერმინთა ეტიმილოგიები; 5) დაძებნილია პარალელები პირველ სამეტყველო ძირებიდან  ამოსულ - ქართველურ და შესადარებლად აღებულ ინდოევროპულ ტერმინებს შორის. 6) გაკეთებულია მეტყველების პერიოდიზაცია და ა. შ. იხ. ტექსტი.

ისტორიული მიმოხილვა. მეტყველების წარმოქმნის პრობლემები ოდითგანვე აღელვებს ადამიანს: მეტყველება, სიტყვა მისთვის ღვთაებრივი ფენომენია (შუმერები)... „პირველ იყო სიტყვა და სიტყვა იგი იყო ღმერთი“.

         პლატონი და ეპიკურედან ვიდრე დღემდე, გამოჩენილ ენათმეცნიერთა (ბოპი, გრიმი, რასკი, ვოსტოკოვი, პუმბოლტი (ისტ. შედ. ენ-ის პიონერები); შლაიხერი, მიულერი (ნატურალისტები); პაული, ბრუგმანი (ნეოგრამატიკოსები); სოსიური(სინქრონია დიაქრონია ტერმინთა დამფუძნებელი); ბლუმფილდი (ფიზიკალისტი - სტიმულისა და რეაქციის ერთობლიობა...); ტელელოგთა, ნეოგრამატიკოსთა და ა.შ. და ა.შ. დაპირისპირებულ მოსაზრებათა ფონზე, ვერ გამოჩნდა საკითხის გადაწყვეტის სრული და ნათელი სილუეტი. უარყოფილია მრავალი ურთიერთსაწინააღმდეგო თეორიები: ჟესტ-მიმიკის,ხმაბაძვის, შრომის, შორისდებულის, თურქული გიუნეშ დილ (მზის ენა); იაფეტური (ნ. მარი) და ა.შ. ვერცერთმა ვერ ახსნა თუ როგორ მოხდა პირველი სამეტყველო მინიმუმის ჩასახვა. მარტივად რომ ითქვას, ვერ გაეცა პასუხი კითხვას: რა მიზეზით, რა მექანიზმით და როგორ ამეტყველდა თავდაპირველად ადამიანი. გაურკვეველი ხდებოდა საკითხი არამცთუ გენერაციის მექანიზმზე, არამედ მის პოლი თუ მონოგენეზოსობაზე, სახელდების მოტივაციის ქონა არ ქონაზე და ა.შ.

         ჩამოთვლილ მიზეზთა გამო, ბუნებრივია, მეტყველებას და მასთან უშუალოდ დაკავშირებულ გაცნობიერებულ აზროვნებას მე-19 საუკუნის ევროპის მოწინავე მეცნიერულმა აზროვნებამ, შვიდ მსოფლიო გამოცანათა შორის, მიაკუთვნა მე-6 ადგილი.

ამ ამოცანის ახსნის პროცესში ერთმანეთს უპირისპირდება „სახელდების ორგვარი გადაწყვეტა: პირველი: აღსანიშნისა და აღმნიშვნელის დაკავშირება კანონზომიერი ხასიათისაა, იგი მოტივირებულია, მათ შორის კავშირი არაა შემთხვევითი და მეორე -- აღსანიშნისა და აღმიშვნელის დაკავშირება არაა მოტივირებული, ეს კავშირი შემთხვევითია, პირობითია, ნებისმიერია.

პირველნაირი გადაწყვეტა ემყარება ფაქტებს: „...სახელდობრ: ყოველ ენაში პიქტორალური მომენტების შემცველი სიტყვების საკმაო რაოდენობით არსებობა, ბუნებრივი ენების სხვადასხვა კატეგორიის სიტყვებში ფონებათა სხვადასხვაგვარი განაწილება, მრავალმხრივი და მრავალიცხოვანი ექსპერიმენტული გამოკვლევათა შედეგები და სხვა“... (შენიშვნა: პიქტორალური და ონომატოპეას საფუძველზე წარმოქმნილი სიტყვები, როგორც ხმაბაძვის, ასევე პიქტორალური ეფექტის გამოვლენის ხარისხით, ქართველურ ენებში, სხვა ნებისმიერ ენებთან შედარებით, იმდენად და განუზომლად იმდენად დიდია, რომ ამ (ქართველურ) ენებს არა ნებისმიერ, არამედ მიზეზ-შედეგობრივ ქმნადობის ობიექტად წარმოაჩენს, თუმცა აზროვნებისა და მეტყველების ჩასახვის მექანიზმს კი ვერ ხსნის. ე.ი.)

         „...მეორენაირი გადაწყვეტა ემყარება მრავალენიანობის ფაქტს. მაგრამ მიზეზი მრავალენიანობისა არა აღსანიშნისა და აღმნიშვნელის ნებისმიერობაში უნდა ვეძიოთ, არამედ სახელსადები მოვლენის ასახვის სხვადასხვაობაში, რაზეც ჯერ კიდევ ეპიკურე მიუთითებდა“... (ბაინდურაშვილი. „სახელდების ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია“)…’’

         პლატონისა და ეპიკურეს ეპოქა ის პერიოდია, როცა სოფისტ განმანათლებლების მიერ ონომატოპეა, როგორც თეორია მეტყველების წარმოქმნაზე, ჩამოყალიბებულია, რომელსაც, გასაგები მიზეზების გამო, ვერ გამოაჩნდა სრულფასოვანი თეორიული საფუძვლები* და იმ მიზეზის გამო, რომ პირველყოფილი ხმაბაძვითი ძირები ინდოევროპულში შეცვლილი ან სრულიად გუჩინარებულია, უკვე ამჟამადაც ვერ წარმოაჩენს აღიარებისათვის საჭირო, როგორც საკუთრივ ხმაბაძვით ასევე ფორმაცვალებადი სიტყვების საკმარ რაოდენობას. ამ ფაქტმა კი  ბევრ ენათმეცნნიერს მცდარი დასკვნისკენ უბიძგა. თითქოს აღნიშნული სიტყვები იყოს „შემთხვევითი“, „უმნიშვნელო რაოდენობის“, მოიცავდეს „ენის პერიფერიას“ და არა მის გულ-ბირთვს -- სახელსა და ზმნას. მცდარობას ამ დასკვენებისას, განსაკუთრებით ქართვ. ენების შეთხვევაში ქვემოთ დავინახავთ, ოღონდ უნდა ითქვას: თუ ინდოევროპულ „მჭლე ძროხას“ (ნ. მარი) მეტის მოცემა არ შეუძლია, ქართვ. ენები სადაც ამ მასალის ულევი და ხელუხლებელი საგანძურებია, ამ კუთხით, შესწავლის საკითხის ფაზაშიც არაა. დათვური სამსახური გასწია, გარდა ზემოთქმულისა, ენის წარმოქმნის სოც. თეორიებმა: „მეტყველება თავისი სპეციფიკური თვისებებით ადამიანთა შორის დაკავშირების მოთხოვნილების შედეგად წარმოიქმნება...“- ასკვნის ენგელსი(„ბ.დ“,„რ.თ.“ ტ1-5)

         ამ კომუნიკაბელურ თვისებას ენისას  ერნსტ გეკკელი განიხილავს ევოლუციურ ასპექტში და თვლის, რომ ის “ცხოველთა განვითარების პროდუქტია.“ მართლაც დელფინები, ადამიანისმაგვარნი, ფრინველთა მრავალი სახეობა და ზოგიერთი კობოსმაგვარნიც რთულადორგანიზებულ ბგერით სისტემებს და სხვა ნიშნებს იყენებენ, რომლებიც აძლევთ მათ საზრიანობის და მართვის საჭიროების მქონე ერთობლივი ქმედების განხორციელების შესაძლებლობას.“

დიახ, მაგრამ დასახელებულ სახეობათა არცერთი ინდწარმომადგენელი ამ ქმედებებს ვერ აცნობიერებს, რადგან მათი ც.ნ.ს-ი ამისთვის არაა „მომწიფებული.“ თუთიყუშს აბა რა შეედრება ბგერების, სიტყვების თუ ფრაზების წარმოთქმაში, მაგრამ მას არ გააჩნია მეორე სასიგნალო სისტემა, ამტომაც არც მეტყველია და არც მოაზროვნე.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*თეორია სასიგნალო სისტემაზე და რეფლექსებზე, ისტ. შედ. მეთოდი მხოლოდ ბოლო საუკუნეების დამსახურებაა.

        

ადამიანი შექმნა არა შრომამ, არამედ ბუნებამ: შრომითი კომუნიკაციის აუცილებლობას რომ აეძულებინა ადამიანი ემეტყველა, მაშინ ამ ენების ლექსიკა შრომის პროცესთა მიერ გამოცემული ბგერების წარმომადგენლობით იქნებოდა შემდგარი. პირიქით: მეტყველებამ გაადვილა კომუნიკაბელურობა და კოლექტიური შრომის პროცესის წარმოქმნის შესაძლებლობას დაუდო საფუძველი, რამაც თავად მეტყველების, შრომის, საბოლოო ჯამში -- თვით ადამიანის განვითარების თვალსაზრისით, უდიდესი პოზიტიური როლი ითამაშა.

ეს ჩაკეტილი წრეა, მაგრამ უმანკიერო და ახლაც მუშაობს. გააჩნია ათვლის წერტილი ოღონდ ის შრომა არაა.

         ‘’გ. თ.’’ არის ობიექტურ რეალიებზე დაფუძნებული მტკიცებულება მეტყველების (ენის, ვერბალური აზროვნების) მონოგენეზურ (ქართველურენოვან) წარმომავლობის თაობაზე. ამიტომ, დასაშვებია, მას რქმეოდა „ნეოიაფეტური თეორია“, მსგავსად „იაფეტური თეორიისა“ რომლის ავტორმაც (მარი) იაფეტურ ენებს, მართებულად, მიაკუთვნა მეტყველების ბაზისური საფეხურის (სტადიის)მაღალი რანგი. სამწუხაროდ, მეცნიერული სარჩულის და თეორიის საკერ კონკრეტული და საკმარი მასალის უქონლობამ, ასევე მსოფლიო მეცნიერებაში გაბატონებულმა სტერეოტიპიურმა შეხედულებებმა, ენათმეცნიერულ ასპქტში -- ინდოევროპულის, ხოლო ზოგადკაცობრიულში -- სხვა ცნობილ დიდ ცივილიზაციათა (რომლებიც ოდინდელ ქართველურ კულტურულ საძირკველზე არინ შემდგარნი ე.ი.) უპირატესობაზე ქართველურთან მიმართებით, ნ. მარის თეორიას აღიარება ვერ მოუტანა.

 „...ქრთველმა ანთროპოლოგებმა, მდიდარი მასალის საფუძველზე, შეიმუშავეს კონცეფცია იმის თაობაზე, რომ სამხრეთევროპული რასის პირველსამშობლო მცირე აზიის ტერიტორიაა...“ ნ.მარი კი უფრო შორს მიდიოდა და იაფეტიდებს ხმელთაშუა ზღვის აუზის  პირველმოსხლეებად მიიჩნევდა.

„... მეცნიერთა ერთი ჯგუფი ქართვ. ენებს განიხილვს ენათა უფრო ფართო ოჯახის ერთ-ერთ წევრად.. ყურადღებას ამახვილებს იბერიულ-კავკასიურ ენების ნათესაობაზე შუმერულ, ხურიტულ, პროტოხეთურ , ელამურ და სხვა წინა აზიის მკვდარ ენებთან, აგრეთვე ბასკურთან, ქართველური ტომების პირველსამშობლოდ მიიჩნევს მცირე აზიის ნაწილს... მეორე კონცეფცია ქართველურ ენებს აღიარებს დამოუკიდებელ ოჯახად. თ. გამყრელიძემ და გ. მაჭავარიანმა დიდი ხანია ყურადღება მიაქციეს იმ პარალელიზმს რაც შეინიშნება რეკონსტრუირებულ ქართველურ ფუძე ენასა და ინდოევროპულ ენებს შორის... შემდგომ წლებში თ.გამყრელიძის და ვ. ივანოვის ერთობლივმა კვლევებმა გამოავლინა მეტი საერთო მონაცემები ამ ენების როგორც ფონოლოგიურ ისე გრამატიკულ სისტემებში. ინდოევროპულის რეკონსტრუირებული მოდელის დადგენით მეცნიერებმა მოგვცეს ინდოევროპელთა პირვანდელი ადგილსამყოფის წინააზიური ლოკალიზაცია“... (ი.აბულაძე).

როგორც ვხედავთ. ნ. მარის შემდგომ, ამ უკანასკნელის იდეების სამოგებოდ ბევრი რამ გაკეთდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, არა ის რაც იაფეტურ ენებს მეტყველების ბაზისურ საფეხურამდე აიყვანდა. თავად მარიმ, სიმბოლურად კი დაასახელა ოთხი (სალ, ბერ, იონ, როშ, - A,B.C,D) იაფეტური ელემენტი, მაგრამ არავინ უწყის  რას გულისხმობდა იგი თავის სიმბოლოებში; რა ენათმეცნიერულ ფაქტობრივ თუ სხვა სახის აზრობრივ მნიშვნელობებს უთანადებდა ის ამ სიმბოლოებს. უნდა ვიფიქროთ: ფლობდა რა უზარმაზარ ენათმეცნიერულ (და არამარტო ენათმეცნიერულ) მასალას და ინტელექტს, იგი ინტუიციით ჩასწვდა საქმის არსს, რომლის დამტკიცების შესაძლებლობა, გარდა ზემოთქმულისა, მეტყველების წარმოქმნის თაობაზე მისსავე მცდარმა შეხედულებებმა (მეტყველების წარმოქმნის კლასობრივი თეორია) მოუსპო.

        

ანთროპოიდის ამეტყველების დროინდელი  ცნს-ი და გონითი შესაძლებლობები

ჯილლ ბეილისა და ტონი სედდონის ნაშრომში -  „ისტორიამდელი სამყარო“ მოცემულია ჰომინიდთა (ადამიანისმაგვართა) ხაბილიდთა (ნამდვილადამიანთა) შესანიშნავი კლასიფიკაცია. კერძოდ ისინი თვლიან, რომ ხაბილიდთა მეორე თაობას--გამართულ ადამიანს (homo erectust) 1,75 მლ. წინათ გააჩნდა სანადირო იარაღი, ფლობდა ცეცხლს და დაწყებული ქონდა პრიმიტიული მეტყველება.

გაუგებარია, რატომ ხაბილიდთა -- მეორე და არა პირველი თაობა ივარაუდეს პატივცემულმა ავტორებმა მეტყველების  პიონერებად. მათივე მტკიცებით ხომ ეს თაობაც იარაღის მკეთებელია?...

         ვთვლით რა, რომ შრომის ელემენტარული ჩვევების  ჩამოყალიბებას (შრომის ელემენტებიც და სხვა ნებისმიერი ქმედება , რომლებიც უპირობო რეფლექსი კი არ არიან, არამედ ცხოვრების მანძილზე შეისწავლებიან, პირობითრეფლექსური ბუნებისაა) წინ უსწრებდა მეტყველების ჩასახვის ყველაზე ხანგრძლივი პერიოდი, უნდა ვიგულისხმოთ: დაახლოებით 3-დან 2 მლ. წლ-დე მეტყველების ჩასახვა დამთავრებულია.

         „... ადრეული ძუძუმწოვრები ( 60 მლ.წ.) მალე დახელოვნებული ხეზე მცოცველები გახდნენ. ხეზე რომ იცხოვრო, უწინარეს ყოვლისა, სწორად უნდა განსაზღვრო მანძილი და მაგრად ჩაეჭიდო ტოტებს. პირველ ამოცანას წყვეტს წინ მიმართული თვალები. ამას აძლევს ცხოველს ბინოკულიარული მხედველობა. მეორე ამოცანის გადასაჭრელდ საჭიროა ჩამჭიდი თითები, ხოლო ცერა თითი უზრუნველყოფს საჭირო ჩაჭიდვას. ზოგიერთ ადამიანისმაგვართ ადმიანისდაგვარად შეუძლიათ შეაერთონ ცერა და საჩვენებელი თითების ბოლოები ისე რომ წარმოიქმნას რუსული O. ასეთი ჩაჭიდება საკმაო ფაქიზი მანიპულაციების დროს გამოიყენება, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია.

          ძუძუმწოვრებს მხედველობის და ხელების მოძრაობის კოორდინაციით ტვინის მსხვილი მოაზროვნე ნაწილი განუვითარდათ... (დ.ნ. გვ. 146 თარგმანი ე. ი.).  დიახ, ამიტომაც თითების მამოძრავებელი და სამეტყველო-მოძრაობითი ცენტრების ველები, პროპორციული თვალსაზრისით, დიდი ტვინის გაცილებით მეტ ზედაპირს მოიცავენ ვინემ ძვალსახსროვანი სისტემისა და სხვა ორგანოთა, რაც II-სს. ჩამოყალობებაში ხელების და ენის განმსაზღვრელი როლის მაჩვენებელია. ძირითადად დიდი ტვინის მასის ზრდაც, სწორედ ამ ორი ორგანოს, დიდ დროში, უპირატესი ფუნქციონირების შედეგია.

            მასასადამე, ხელების როლი ად-ის განვითარებაში, იმდენად, როგორც შრომის ორგანოს კი არა, არამედ ხეზე ცხოვრების შედეგი ყოფილა, ხოლო ცხოვრებისეულ პირობით რეფლექსთა შედეგად, თავის ტვინის ახალი წარმოქმნების განვითარება, მით უფრო, გარემო პირობებთან შეგუებისა. ზემოთქმული ასევე პასუხია კითხვისა: რატომ ანთროპოიდს და არა სხვა რომელიმე ცხოველს  განუვითარდა მეტყველება. განა რომელიმე არსება შეედრება თუთიყუშს სიტყვების დახსომება-წარმოთქმაში, მაგრამ მას არა აქვს განვითარებული დიდი ჰემიფეროების ქერქი და ქერქქვეშა წარმონაქმნები.

         „ადამიანი გადგვარებული ცხოველია“, მაგრამ ცხოველია, სამაგიეროდ, დღენაკლული ადამიანი. ამ დღენაკლულობის ინტერვალი ის ადრე აღებული სტარტია, რომელმაც მიიყვანა ცხოველი ადამიანობამდე. მიეცეს სხვა სახეობის ცხოველს ის დრო რაც ქონდა ანთროპოიდს, განვითარების იგივურ პირობებში, რა შედეგს მივიღებდით?...

რამდენადაც შეუსრულებადია ამოცანა -- იმდენად წინასწარსაჭვრეტი შედეგი: იგივე მდინარეში მეორედ ვერ შეხვალ, მარა საპიენსს მივიღებდით უთუოდ: ამაზე მეტყველებს ცხოველის და ადამიანის თავი ტვინის (ცნს-ის) ანატომიური აგებულებისა და გონითი შესაძლებლობების ურთიერთმიმართება, რა სხვაობაც ადამიანის მიერ ადრე აღებულმა სტარტმა განაპირობა.

         ცხოველსა და ადამიანს ცხოველობის ასპექტში იდენტური ანატომიური ორგანო განაგებს. ესაა ტვინის ღერო. აქედან იმართება ორგანიზმის ყველაზე საპასუხისმგებლო (გულისცემა, სუნთქვა და ა.შ.) უპირობო ანუ მემკვიდრეობითი რეფლექსები.

         ადამიანის--მეტყველი ცხოველის ც.ნ.ს-ი ტვინის ღერო პლიუს ახალი წარმონაქმნებით: შუა და საშუალო ტვინი, ნათხემი და დიდი ჰემისფეროებით (ეს ორგანოები ცხოველს სუსტად აქვს განვითაერბული) იმართება.

         რაკი მეცნიერებამ ზუსტად იცის, დროის პერიოდები ანთროპოიდთა თავის ქალის მოცულობის ზრდისა, რასაც ტვინის მასის გადიდება იწვევდა, წარმონაქმნები კი, რომლებიც ტვინის მასას ზრდიდა სამეტყველო და სხვა პირობით რეფლექსებს ახორციელებენ,. ეს ყოველივე, საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ დრო მეტყველების წარმოქმნისა. იგი 3-დან 2 მლ. წელს მოიცავს. მაშინ ჰ. ამეტყველდა იმიტომ, რომ გააჩნდა, ოღონდ ჩანასახის ფაზაში, ყოველივე რაც ადამიანს: „სუბსტანციური ყოფიერების სიგნალი“, „აღქმის ფაქტორთა იზოლაციის უნარი“ (მაგ. შეეძლო განეცალკევებინა ერთი ოპტიკური ნიშნის საგანი სხვადასხვათაგან და ა.შ.). იგი მოკლებული იყო  ადამიანის მხოლოდ ყველაზე გვიანდელ შენაძენს--ჰერდერის რეფლექსიას, რაც მჟღავნდება არა მარტო ყველა თვისების იოლ და მკაფიო გამოცნობაში, არამედ „ერთი ან რამდ. ნიშნის განსხვავებულ შერაცხვაში“. ეს თითქმის იგივე “მიმართებათა იზოლაციაა ამ მიმართებათა განხილვის მიზნით“. ანუ იგივე გაცნობიერებული აზროვნებაა.

         ზემოთდასახელებულ, მეტყველების დაწყების დროის (3-2 მლ. წ.) სისწორეს ცხადყოფს მეტყველების ცენტრის ტვინის ყველაზე ახალი წარმონაქმნში -- ქერქში, ხოლო რეფლექსიის ცენტრის მეტყველების ცენტრში  არსებობა. ეს ხნოვანება 80-იან წლებში გვქონდა მოაზრებული, 90-იანში კი საქართველოში აღმოაჩინეს 1,5 მლ. წლის ად-ის ქვედა ყბა და 2 მლ. წლის ხნოვანების ქალისა და მამაკაცის ჩონჩხი, რაც დასტურია ჩვენი მსჯელობის სისწორისა.

                                           

                                             მეტყველების  ჩასახვა

გეორგიული თეორია ფაქტობრივად მეტყველების წარმოქმნის პირობითრეფლექსური თეორიაა, ხსნის რა მეტყველების ჩასახვის მექანიზმსა და ბუნებას როგორც სამეტყველო ბგერით პირობით რეფლექზე დაფუძნებულ მოვლენას. ამგვარად, მისი მეცნიერული საფუძველია პავლოვის მოძღვრება პირობით და უპირობო რეფლექსებზე, პირველ და მეორე სასიგნალო სისტემაზე.  არანაკლები მეცნიერული საყრდენია ქართული ფიზიოლოგიური და ფსიქოლოგიური სკოლების ღვაწლი: ბერიტაშვილი (მეხსიერების პირობითრეფლექსური ბუნების დადგენა); უზნაძე (განწყობის თეორია, განწყობის ფსიქოლოგია და ბავშვის ფსიქოლოგია); ასევე ღსანიშნავია ზოგად და ბავშვთა ფსიქოლოგიაში რ. ნათაძის, სახელდების საკითხებში უზნაძის, ბაინდურაშვილის; ზოოფსიქოლოგიაში თორნდაიკის (ცდისა და შეცდომის მეთოდი); ბლუმფილდის (სტიმულ-რეაქცია, რომელიც უზნაძემ განწყობით გააშუალა: SR//STR);  არქეოლოგიაში  ო. ლორთქიფანიძის (ქართვ. ცივილიზაციების მსოფლიო უუძველეს ცივილიზაციებან თანადროულობის ხაზგასმა) და, რაც მთავარია, ენეთმეცნიერებაში კორიფე ქართვ. ენათმეცნიერთა: ცაგარელი, მარი, ჯავახიშვილი, ჩიქობავა, შანიძე, თოფურია, ახვლედიანი, როგავა, თ. გამყრელიძე და ა.შ. შრომების როლი.

         პირობითი რეფლექსი მემკვიდრეობით არ გადადის, პიროვნებას სიცოცხლის პერიოდში უვითარდება და წარმომქმნელი მიზეზებით თუ პერიოდულად არ ძლეირდება შესუსტდება ან სრულიადაც ჩაქრება. ეს მოვლენები დიდი ფიზოლოგის -- პავლოვის მიერ ცდებითაა დადასტურებული და საყოველთაოდ ცნობილია. ოღონდ თუ როგორ მოხდა პირველი სამეტყველო პირობით რეფლექსის თუ რეფლექსების წარმოქმნა პავლოვს და არც არავის აუხსნია. 

         პირობითრეფლექსურ რეაქციის ამღვძვრელი გახლავთ უპირობორეფლექსურ რეაქციის გამომწვევ გამღიზიანებელს შეუღლებული პირობითი გამღიზიანებელი.

         ანუ პირობითი რეფლექსური რეაქცია პირობითი გამღიზიანებლით გამოწვეული უპირობო რეფლექსური რეაქციაა. 

         თუ სიტყვის წარმოთქმა პირობითი რეფლექსია, რაც, როგორცა ვთქვით, უკვე დადგენილია, რა იყო ის უპირობო რეფლექსი, რომლის უპირობო გამღიზიანებელი შეცვალა პირობითმა?

        როგორც ვხედავთ, ოთხწევრიან ამ გამოცანაში სამი უცნობია...

        აი სადაა გაჭედილი მეტყველების წარმოქმნის საკითხი.

        ნეიროფიზიოლოგიურ ასპექტში აი, რას ვერ უპასუხა პავლოვმა.  წინააღმდეგ შემთხვევაში ის მეტყველების წარმოქმნის სოციალურ თეორიებს მხარს ვერანაირად დაუჭერდა.        უკვე რამდენიმე ათეული წელია რაც ამ კითხვაზე პასუხი გაცემულია: პირველი სამეტყველო მინიმუმის წარმომქმნელი გახლავთ ცოცხალ ორგანიზმთა ძირითადი ფუნქციის -- ნივთიერებათა ცვლის რეალიზაციის განმაპირობებელ, ძუძუმწოვართათვის დამახასიათებელ ერთ-ერთ  ყველაზე სასიცოცხლო  ფიზაქტთა -- წოვისა და ყლაპვის უპირობო გამღიზიანებელს შეუღლებული, ამავე ფიზაქტთა  მსვლელობის ხმიანობები (წ... წ... და ყ... ყ... ხმიანობები)

         ორი ბგერა სიგნალი, აღმნიშვნელი გარკვეული რაობისა, სიგნიფიკატისა (მნიშვნელობისა), ანუ ჩვენს მიერ აღმოჩენილი, ორი პირველი სამეტყველო ელემენტი ჩვენსმიერვე ამგვარადაა ინტერპრეტირებული: წინაენისმიერთა წინაპარი, აბრუპტივი, სისინა ბგერების წარმომადგენელი, აფრიკატი -- წ და უკანაენისმიერი აბრუპტიული თანხმოვანი -- ყ (გ, კ, ქ  უკანაენისმიერთა, ღ, ხ  ველართა და ლარინგალ ჰ-ს თავსაწყისი).

         წ ბგერის წარმოთქმისას პირის ღრუ იხშობა. წინა ენა ებჯინება ნუნებს და მათ შორის ჰაერის ნაკადი გამოიდევნება.

         აქ ღირსსაცნობი და ფრიად საყურადღებო ის გარემოებაა, რომ ეს პროცესი, ფაქტობრივად, განწოვითი მოძრაობებია.

         წოვის ფიზაქტის შესრულებისას ძუძუს კერტები  წინა ენასა და ნუნებს შორის თავსდება, შეწოვითი მოძრაობები ხორციელდება და წ ფონემას მსგავსი წოვითი ხმიანობა წარმოიქმნება.

         მსგავსება წოვის ხმიანობასა და წ ფონემას შორის დიდია, რომელსაც პირველად                 ა.შენიძემ მიაქცია ყურადღბა. პირველი ადამიანი წყურვილს წყალთან ტუჩების პირდაპირი (უშუალო) კონტაქტით იკლავდა. ამ შემთხვევაშიც სამეტყველო წ ბგერის მსგავსი შეწოვითი ხმიანობები წარმოიქმნება.

         დასახელებულ რეალიებში ხაზგასასმელია 4 უდიდმნიშვნელოვანესი ფაქტი: 1) საშემსრულებლო ანატომიური ორგანოები შეწოვა-განწოვისა ერთიდაიგივეა და ხორციელდება ერთიდაიგივე ადგილას; 2) ენის წვერი ორივე შემთხვევაში აკეთებს ჩვეულ თითქმის იგივურ მოძრაობებს. 3) შეწოვა გამოსცემს იგივე ხმას რასაც განწოვა; 4) განწოვის ხმიანობა სამეტყველო ბგერა -- ფონემაა.

         ეს ყველაფერი წარმოაჩენს პირველი სამეტყველო ელემენტის ჩასახვის სილუეტს. მაგრამ ჯერ უნდა გავერკვეთ რას გულისხმობს პავლოვისა და პავლოვისტების დასკვნა -- „სიტყვა სიგნალის სიგნალიო“.

         სიტყვა ნიშანი რომ გახდეს აღსანიშნი, გრძნობათა ორგანობის მეშვეობით აუცილებლად უნდა იქნეს შეცნობილი. მაგ: თუ არ ვიცით დახსომებული სიტყვა აბაჟურის მიერ აღნიშნული საგნის რაობა იგი უნდა დავათვალიეროთ. ამ დროს საგნიდან არეკლილი სხივები ხვდებიან მხედველობის ორგანოს ექსტერორეცეპტორებს (ფოტორეცეპტორებს) და ნეიროიმპულსური აგზნებებით (ბიოპოტენციალებით) გაღიზიანების შემდეგ, თავის ტვინის დიდ ჰემის   სფეროებში ხდება ამ საგნის ხატოვანი ასახვა (აღქმა), ხოლო სმენისა და მხედველობის ანალიზატორების უმაღლეს განყოფილობებში შესაბამისი კავშირების დამყარების გამო, სიტყვა აბაჟური და საგანი აბაჟურის აღქმითი ხატები მთლიანად ც.ნ.ს.-ში შეირწყმებიან. ამის შემდეგ, სიტყვა ყოველთვის უდრის მის მნიშვნელობას, ანუ იმ აღქმას რაც მხედველობის ანალიზატორის სხივით გაღიზიანების შემდეგ მოხდა. ამგვარად, იგი (სიტყვა) ამ სხივით გამოწვეული გაღიზიანების -- სიგნალის შემცველი გამღიზიანებელი -- სიგნალი გახდა.

         როცა მხედველობით აღქმულ (ცნობილ) საგნის უცნობ სახელს ვსწავლობთ, ვიზუალური აღქმა (საგნის ხატი) ერწყმება აკუსტიკურისას (სიტყვის ხატი) იგივე შედეგით: სახელი უდრის საგნის წარმოდგენას ანუ ცნობიერებაში იმ აღქმულის განახლებას რაც თვალის ექსტერორეცეპტორთა სხივით გაღიზიანების შემდეგ მოხდა.

         აი, ეს გახლავთ მეტყველების პირობითრეფლექსური ბუნება.

        აი, რას ნიშნავს პავლოვისტების ნათქვამი: „სიტყვა სიგნალის სიგნალიაო“.

         ხშირად სიტყვა არამცთუ აღნიშნავს, არამედ სწორედ რომ გამომხატველობით აღნიშნავს აღსანიშნს. მაგ: განა გამომხატველობის გარეშე შესაძლებელია სიტყვა შაქარმა პირში ნერწყვი მოგგვაროს?... მაშასადამე სიტყვა ორგვარი ბუნებისაა: ინდიფერენტულ-აღმნიშვნელობითი, მხოლოდ და მხოლოდ მეტყველობითი ანუ სამეტყველო პირობითრეფლექსური და პლიუს ამას რეაქტიული (რეფლექსოგენური), გამომწვევი მრავალ (კვებით, თავდაცვით და ა.შ.) პირობით რეფლექსთა, იმისდამიხედვით თუ რას გამოხატავს და რაგვარია ადამიანის ჰომეოსტაზი თუ ფსიქიკური მიმართება, ამ მომენტში, აღსანიშთან.

         სხვა საქმეა აღმნიშვნელ აღსანიშნის ბგერითი (ფონემატური) მსგავსება: სიტყვა ყოველთვის უდრის მნიშვნელობას, მაგრამ მეხსიერებაში, განცალკევებულად, სიტყვის საკუთარი აღქმითი ხატიც არსებობს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ხმაბაძვის, პაროდიების მოსაუბრის ხმის ცნობის და ა. შ. შესაძლებლობები გამოირიცხებოდა.

         სიტყვის ხატის მსგავსება აღსანიშნთან ენებში სხვადასხვაგვარია. ხშირად სრულიადაც არაა (რაც ისეთსავე დამტკიცებას მოითხოვს როგორსაც ქონა), მაგრამ მეტყველების ჩასახვის პერიოდში საქმე სხვაგვარადაა: როცა აღმნიშვნელი კიდეც გავს და კიდეც გამოხატავს აღსანიშნს.

         ჰ. პატარაობისას -- დედის ძუძუს წოვის და დიდობისას -- წყლის სმისას თუ ცხოველთა ჯიქნების გამოწოვის პროცესში მუდამ აღიქვამს ამ მოვლენათა თანმხლებ ხმიანობებს (წ... წ... ბგერებს), რომელთაც, შეუძლებელია, როგორც ზემოთ ითქვა, მის შესაბამისად მომწიფებულ ც.ნ.ს-ში დასახელებულ პროცესთა თუ მათში მონაწილე კომპონენტთა წარმოდგენები არ გამოიწვიონ. უფრო მეტიც: ეს ხმიანობები გაიგივებულია მათთან. ჰ-ს ჩვენეული ფანტაზიის, არარსებულის წარმოდგენის (წარმოსახვის) უნარი არ გააჩნია, მაგრამ წოვა ხომ უაღესად უშუალოა, ინდივიდუალურიცაა (ასრულებს ინდივიდი) და სახეობითიც (ასრულებს სახეობის ყველა წევრი). ამასთანავე, იგი მუდმივი და სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა. მაშასადამე, წოვის აღქმითი ხატები მეხსიერებითი კვალის სახით, იარსებებენ ხანგრძლივ ლატენტურ (ფარულ) პერიოდში. ასეთი მეხსიერება განეკუთვნება მაღალი ფორმის ხანგრძლივ მეხსიერებას, მაგრამ რაკი პროცესი ხშირია (სრულდება ყოველდღიურად, ბევრჯერ) აღქმებიც იქნება ხშირი და, აქედან გამომდინარე, მეხსიერებითი კვალიც (ხატური მეხსიერება) უწყვეტი.

          აქ ხაზგასასმელია უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი: წოვა და მისი ხმიანობა ერთიანია, განცალკევებით არ არსებობენ, ამიტომ, როგორც შესრულება წოვისა ცნობიერებაში იწვევს თავისავე ერთიან (წოვა + წოვის ხმა) ასახვას (აღქმას), ეგრევე ამ პროცესის შორიდან მხოლოდ დანახვა ან ხმის გაგონება (დაუნახავად) აკეთებს იმასვე (ასოციაციური წარმოდგენა). ესე იგი, ზემოთ სიტყვა აბაჟურზე გაკეთებული დასკვნების მსგავსად, რაკი ხმა (ბგერა წ) მხოლოდ გაგონებთ იძლევა მხედველობით აღქმულის წარმოდგენას და პირიქით ფაქტია: იგი სიგნალის სიგნალი გახდა.

ახლა კი განვიხილოთ ბლუმფილდ-უზნაძის, განწყობით გაშუალებული, სტიმულ- რეაქციის (SR-STR) მაგალითი: ვთქვათ, მდინარეში ერთი ჰ. სვამს წყალს (წოვს). მეორე მწყურვალი ც.ნ.ს-ში, რომელსაც მხოლოდ და მხოლოდ  ესმის ეს ხმები, წარმოდგენების სახით, მაშინვე აგიზგიზდება მდინარეში წყლის მიღების ხატურ-ფსიქონერვული ქმედებები (წყლის სმის, თავად მდინარის და მისი შემოგარენის და ა.შ. წარმოდგენები). უზნაძის განწყობის თეორიის თანახმად კი სიტუაცია: მწყურვალი ჰ. (მოთხოვნილება) პლიუს წყალი (მდინარე) გამოიწვევს ჰ-ის განწყობას: იგი გახდება „მიზანშეწონილი ქცევის სუბიექტი“ და განხორციელდება „წინასწარ ორიენტირებული ქცევა“ -- წყლის მიღება (სმა).

მაგალითის სახით შემოთავაზებულ ამ დაშვებაში, რომელიც ჩლიქოსნებში ნებისმიერს შეუძლია დღესაც დააფიქსიროს იკვეთება წოვის ხმიანობების როლი: იგი ფაქტორია(იგივე სიგნალი ანუ გამღიზიანებელია) ორგანიზმში განხორციელელებული მთელი რიგი ძვრებისა: ინტერორეცეპტორების გაღიზიანება, წყურვილის ცენტრის აღგზნება, წყურვილის განცდის გამძაფრება და ა.შ. რამაც განაპირობა ფსიქომოვლენა -- განწყობა. და, საბოლოო ჯამში, სმა წყლისა.

ეს ის ფაქტებია, რომელთაც დამოწმება არ სჭირდებათ, მაგრამ რომლებიც არსებობენ: დღესაც სამეგრელოში დედები პატარებს წ... წ... ბგერების გაბმული წარმოთქმით წყლის სმისადმი განაწყობენ, ისევე როგორც სხვა ხალხები -- რუსები, უკრაინელები და ა.შ. ფს...* ფს..., პის... პის... ბგერათკომპლექსთა წარმოთქმით შარდვის ფიზაქტისკენ განაწყობენ თავიანთ პირმშოთ.

ამის შემდეგ, რათქმაუნდა, საეჭვო არაა წ ბგერის რეფლექსოგენურობა. იგი მეტიცაა: წარმოთქმები გაუცნობიერებელი, მაგრამ გარკვეული შემამზადებელი გავლენის მქონეა. როგორც აღმნიშვნელი ჯერ არ წარმოითმება (რომლის დროც აუცილებლად დადგება), მხოლოდ მეხსიერებითი და წარმოდგენითი მონაცემია, მაგრამ, რაც მთავარია, სიგნალი, იგივე

პირობითი აგენტია და აღსანიშნის მეორადი აღქმის (წოვის წ... წ... ბგერების გაგონება ან დანახვა, ან ორივე ერთად) თუ მეხსიერებაში აღქმითი ხატების წარმოდგენების სახით, უნებლიე ამოტივტივების (პრესევერაცია იხ. ქვემოთ) შემთხვევაში, განაწყობს კიდეც ჰ-ს ამ აღსანიშნისკენ.

ეს იგივეა შორიდან მოგვიხმონ სიტყვით -- წყალი და გავიქცეთ სასმელად წყლისა. ამ შემთხვევაში, სიტყვა პირობითი აგენტია, მაგრამ ჰ-გან განსხვავებით, გვძალუძს გავაცნობიეროთ, რომ გაგონილი წყალი სიტყვაა და არა ობიექტი წყალი. ჰ-ს კი ეს პირობითი აგენტი სრულიად აქვს გასაგნებული და ვერ ძალუძს შეამჩნიოს მისი ნიშნადობა. და ეს მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე ანთროპოიდთა მსგავსად და სხვა ცხოველთაგან განსხვავებით, ფაქიზ და პლასტიკურ ქმედება-გამოცდილებათა შემსრულებელ-მფლობელი და ჩანასახოვან ინტელექტუალურ აქტთა ქმედითუნარიანია. მაგრამ რაკი პირბითი აგენტი ბგერაა და უდრის აღსანიშნს (ობიექტს), მიუხედავად აღმნიშვნელობითი ფუნქციის არარსებობისა, ეს გაუცნობიერებელი ცხოველური აზროვნებაა. ანუ არტიკულაცია და ცნობიერება დაცლილი უხმო (შინაგანი) ცხოველური მეტყველებაა. ხოლო როცა ჰ. უნებლიეთ წარმოთქვამს ობიექტად გასაგნებულ (გაიგივებულ) წ ბგერას,  ეს უკვე გაუცნობიერებელი ,მაგრამ გარკვეული გავლენის მქონე ცხოველური მეტყველებაა. 

         აღნიშნული ფაქტები გახლავთ, მეტყველების განვითარების პირველ პერიოდში, ცხოველური აზროვნების და მეტყველების არსებობის ფაქტები ჰომინიდში.

         ცხოველებს გააჩნიათ ხმის ცნობის მეხსიერება. როცა ც.ნ.ს-ში, მეხსიერებითი კვალის სახით, არსებობს პირობითი აგენტის ფუნქციის მატარებელი, მეხსიერებით-წარმოდგენითი მონაცემი (ხატი) ბგერისა, რომლის არტიკულაციის პრობლემა ბუნებრივად მოსნილია, შეუძებელია იგი, ერთ რომელიმე მომენტში, არ წარმოითქვას. თუმცა ეს რეპროდუქცია თავის ტვინში არსებული ხატისა სიტყვად რომ ჩაითვალოს, მან (ამ რეპროდუქციამ) უნდა მიიღოს მუდმივი ხასიათი და დიდ დროში შეიძინოს ლოგიკურ-ენობრივი საზრისი. ამას კი, ზემოთქმული, უხმო შინაგანი მეტყველების (ცხოველური აზროვნების) და გაუცნობიერებელი, გარკვეული გავლენის მქონე წარმოთქმების -- ცხოველური მეტყველების თაობებში მიმდინარეობა ჭირდება, რათა თავის ტვინის შესაბამისად განვითარდეს და იმდაგვარად, ერთ წლამდე ბავშვის თავის ტვინის განვითარების სახით, გენეტიკაში ჰპოვოს ასახვა. ჰ. აღწერილ სპონტანურ, მაგრამ არასპორადულ წარმოთქმებს აუცილებლად აწარმოებდა. ამის დაშვებას აადვილებს პერსევერაცია და ეგოცენტრული მეტყველება (იხ. ქვემოთ).

გარდა ამისა წოვითი მოძრაობები გენეტიკაშია დაფიქსირებული. იგი უპირობო რეფლექსური რეაქციაა. ახალშობილს არავინ ასწავლის წოვას. იგი როცა შია, ტუჩების ცმაცუნით ეძებს დედის ძუძუს. არც საწოვარას მიჩვეულ ბავშვს ასწავლიან წოვითი მოძრაობით მოითხოვოს საწოვარა.

----------------------      

*საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ სლვ. ენებში  აღნიშნულ  პ,  ს ბგერათა  და  პის  ბგერათკომპლექსის წარმოთქმისას, როგორც არასდროს, სლვ. П უახლოვდება (ემსგავსება) ქართვ. ფ ბგერას (ფონემას).

ეს მოძრაობები მემკვიდრეობითია და თავისით სრულება. ჩვილ ბავშვთა ამ უპირობორეფლექსურ რეაქციათა მსგავსად, ჰ. ათასწლეულების მანძილზე წყურვილ-შიმშილისას, აუცილებლად, ასრულებდა წოვა-განწოვით მოძრაობებს, წარმოთქვამდა გაუცნობიერებელ, გარკვეულ გავლენის მქონე წ... წ... ბგერებს. ამგვარადვე დღესაც ადამიანები წყურვილ შიმშილისას თუ ჰომეოსტაზის სხვა ცვლილებათა რაგვარობისდა მიხედვით უნებლიეთ წარმოთქვამენ სიტყვებს მწყურია, მშია, მეძინება, მტკივა, ავადა ვარ და ა.შ.

          როცა ჰ. წარმოთქმული ბგერებით მოითხოვდა იმას რასაც, ეს უკანასკნელნი,  წარმოდგენაში იძლეოდნენ: დედის ძუძუს, წყალს, რძეს ეს უკვე კვებითი პირობითრეფლექსური ფაქტორებით განპირობებული პროცესია, ამიტომ, როგორც სხვა სახეობანი პირობითი რეფლექსისა დიფერენცირებულია და განეკუთვნება ბერიტაშვილის მიერ დადგენილ პირობითრეფლექსური მეხსიერების სახეობას.

amgvaradve moiTxovs Zroxa bRaviliT, – kata – knaviliT, Rori – WyiviliT da a.S. sakvebs. oRond h-s SemTxvevaSi gansxvaveba didia: moZraobebs akeTebs moqnili anatomiuri organo ena da raki wova-ganwova, enis wveroTi erTi da igive anatomiuri organoTa mezoblobaSi mimdinare procesebia da woviTi moZraobebis ganwovis Secvlis daSveba spontanurad an aqve zemoxsenebuli (saWmlis moTxovna) mizezganpirobebulobiT advilad mosalodnelia. ufro metic: did droSi gardauvalia. es ki gaxlavT w bgeris artikulaciis dawyebis gardauvaloba. ai, aqedan iwyeba h-Si metyvelebis ganviTarebis meore periodi: roca w warmoiTqmeba ara SewoviTi, aramed sapirispiro – ganwoviTi moZraobiT. imdagvaradve rogoradac mas dRes warmovTqvamT.

zemoT mravalgzis vaCveneT: h-s cnobierebaSi w bgera gaigivebulia Sesabamis upirobo gamRizianebelTan, magram, sinamdvileSi, bgera, am SemTxvevaSi arc sagania da arc upirobo gamRizianebeli. rogorc vxedavT, gaucnobiereblad warmoTqmul kvebiT pirobiT agent w bgeraSi imanenturadaa niSnadoba Cadebuli. maSasadame, arsebuli mizezganpirobebuloba iZleva Sanss rodisme warmoiqmnas azroforma: gagonili an warmoTqmuli w aris xma, bgera; w aris ara wyali aramed aRmniSvnelia misi.

maSasadame droTa manZilze, tvinis Semdgomi ganviTarebis (metyvelebis centris ganviTarebis) gamo, am warmoTqmis logikur sazrisad Camoyalibeba da gacnobiereba iwevvs adamianuri w sityvis Casaxvis gardauvalobas.

anu roca wovas mimsgavsebuli ganwovis fiz. aqti, igive w bgeris saartikulacio monacemi SeiZens enobriv sazriss, es ukve adamianuri inteleqtualuri aqti – verbaluri metyvelebaa da h-Si grZeldeba daaxloebiT samidan or ml. wlamde.

am periodSi w da y sityvebad warmoiTqmeba, xolo sxva refleqsogenuri Tu xmabaZviTi bgerebi da bgeraTkompleqsebi mxolod mexsirebiTi monacemni arian. maTi warmoTqmis Zalmosileba h-s jerac ara aqvs, metyvelebis centrisa da enis Sesabamisi ganuviTareblobis gamo.

am periodSive metyveleba rTuldeba imdenad ramdenadac polisemiidan (mravlobiTi mniSvnelobidan) wovis da wylis smis erTiani warmodgenebidan (wyali+mdinare+mdinaris Semogareni; deda+rZe+ZuZu) unda gancalkevdes – w “wyali”; w-“rZe”; w-“deda” da a.S.. anu unda warmoiqmnas (SeuZlebelia ar warmoiqmnas) azroformebi: ai, wyali; ai, rZe; ai, deda da a.S.

metyvelebis ganviTarebis meore periodis bolos w da y TaxnxnmovnebiT metyvelebis tradiciam da metyvelebiTi unaris SeZenam Seamzada h. gaekeTebina sxva, aqamde gaugonari artikulaciebi fizaqtTa da refleqsogenur bunebriv movlenaTa xmebisa, romlebic aqamde, rogorc iTqva, mxolod mexsierebaSi da warmodgenebSi arsebobdnen. romelTa warmoTqmasac ki cdilobda, magram aqamde, Tu ara iSviaTad, aradamkmayofilebeli SedegebiT.

amiT iwyeba metyvelebis ganviTarebis mesame periodi. am droisaTvis h. ukve adamiania. gaaCnia ganviTarebadi ena da Casaxulia metyvelebis centri. mTlianad c.n.s.-i sul sxva, maRal rangzea asuli. winaaRmdeg SemTxvevaSi, ena am uCveulo moZraobebs veranairad gaakeTebda.

garda kvebiTisa reproduqcia xdeba sxva saxeobiT pirobiT refleqsze dafuZnebul bgerebisa da bgeraTkompleqsebisa. aseTebia, mag: TavdacviT pirobiT refleqsze dafuZnebuli gr bgeradkompleqsi, romelic uxSiresia kavkasiuri da indoevropuli enebis quxilis gamomxatvel leqsikaSi da am SiSismomgvreli  bunebrivi movleniT gamowveuli emociebis da emociuri mexsierebis niadagzea warmoqmnili; aseve refleqsTa, garkveuli, rTuladorganizebuli, gamovlinebis – h-Tvis da adamianisTvisac damaxasiaTebeli qcevis – fxanis gamomxatveli bgeradkompleqsi cx qarTv. enebSi da a.S.

metyvelebis ganviTarebis am mesame periodSi kvebiT Tu sxva fiz. aqtTa (sunqvis, guliscemis, Sardvis, meteorizmis da a.S.) aseve bunebriv movlenaTa refleqsogenuri xmebis reproduqcia raki moiTxovs enis uCveulo axal moZraobebs (artikulaciebs) igi Tvisobrivad da droSi gansxvavebulia w da y bgeraTa reproduqciisagan. garda amisa Tvisobrivi gansxvavebaa fsiqologiur aspeqtSic, radgan w da y Tu Tavdapirvelad Caisaxebian rogorc pirobiTi agentebi da verbalur funqcias Semdeg iZenen, eseni SedarebiT gvian warmoiTqmebian, magram samagierod Tavidanve arian produqti gonebrivi procesisa da gaaCniaT niSnadoba. amitom es procesi faqtobrivad xmabaZvaa. e.i. isini ormagi bunebisani – refleqsogenur-xmabaZviTni arian. am  periodSi da Semdegac (ukve) adamiani w da y bgeraTa meSveobiTac qmnis xmabaZviT sityvebs, romlebic aseve ormagi bunebis xdebian. mag: wu-w-v-na||wu-r-w-ua. am qarT. megr. sityvebSi xmabaZviT efeqtis gasaZliereblaT w bgera meordeba da Sedegic saxezea: esaa sityvis gamomxatvelobis umaRles xarisxSi da niSnadobis funqciis zenitSi ayvana, radgan wuwvna niSnavs w bgeris gamoRebiT smas, wovas siTxisa. igive meordeba y bgeris SemTxvevaSi. mag: megr. yi-yo-nua Wamis imdagvari saxeobaa, romlis dros y...y... xmianoba gamoicema.

aq dasaxebul refleqsogenur-xmabaZviT xmaTa reproduqciis kvaldakval warmoiqmnebian bunebriv movlenaTa indiferentul xmebs mimsgavsebuli bgerebi da bgeraTkompleqsebi. kvaldakval da ara imavdroulad, rameTu pirvelTagan gansxvavebiT, eseni ar arian bunebrivi sawarmoTqmo imperativis mqoneni. mag: megr. Ss marcvali dResac sityvaa da wyals aRniSnavs. saxeldeba gamowveulia mdinareTa gabmuli S...S..…xmianobaTa imitaciiT. wyurvilisas am xmaTa refleqsogenuroba ueWvelia: aRigzneba wyurvilis centri: wylis (SiSina mdinaris) anu mexsierebaSi arsebuli, winaT SeuRlebulad aRqmuli -- mdinare+misive SiSinis warmodgena ava zenitSi. gasagebia, mdinaris wyali am dros imperatiuli moTxovnilebaa, magram signal-signifikatis SeuRlebis gamo, igivea misive SiSini. warmoTqma, reproduqcia am SiSinisa. amis magaliTebi zemoT ukve davasaxeleT: roca gwyuria am fiz. mdgomareobis da misive damakmayofilebel procesTa Tu obieqtTa (sasmeli wyali) warmodgenebi adis zenitSi da uneblieT wamovTqvamT kidec: mwyuria, unda davlio, wyali da a.S.

aqveaRwerilisganAgansxvavebiT, indiferentuli bunebriv movlenaTa xmebi odiTganve gaucnobierel mniSvnelobasTan SeuRlebul akustikur aRqmas ki iwveven, magram (Tu ara sametyvelosi) moklebulni arian kvebiTi, emociuri da a.S. pirobiTrefleqsuri reqciebis gamowvevis unars. maTi reproduqcia adamianisagan moiTxovs met fsiqoaqtivobas raTa, jer erTi rom SeniSnos arafris momtani, masze naklebad zemoqmedi es xmebi da, meore, hyos gacnobierebuli saxeldeba misi. amitom, gugulis, CxarTvis Tu sxva frinvel-cxovelTa da a.S. indiferentuli xmebis mibaZviT sityvaTqmnadoba gviandeli movlenaa da xdeba, unda vigulisxmoT, metyvelebis ganviTarebis mesame periodis bolos da Semdeg. igi TiTqmis arafriT gansxvavdeba Tanamedrove pirobiTrefleqsuri xmabaZvisagan (parodiebi, aseve axali xmabaZviTi sityvebi, rogoricaa: pipini, bubuni, CiCini, CoCiali da a.S.) enebSi amdagvari xmabaZviTi sityvebi, fonematuri SedgenilobiT, mxolod sakuTar enobriv bgeriT sistemebs eTanadebian.

is rac iTqva w bgeris sityvadCasaxvis Taobaze igive meordeba y bgeris mimarT, im gansxvavebiT, rom procesebi viTardeba yelis midamoSi. enis wveris nacvlad aq enis Ziri gamodis samoqmedo asparezze: exeba ra xaxis ukana kedels da roca am CaxSul ares gamoapobs haeris nakadi y bgera warmoiTqmeba. aqve iwyeba udidmniSvnelovanesi fizaqti – ylapva, romlis drosac sametyvelo y bgeras mimsgavsebuli xmianobebi gamoiyofa. am SemTxvevaSic akustikuri msgavseba fizaqtis xmasa da warmoTqmul y bgeras Soris didia;  artikulacia da fizaqtis dawyebas asruleben yelis midamos erTi da igive anatomiuri organoebi. Tu w bgera ganwoviTi moZraobiTaa warmoqmnili, y bgeris SemTxvevaSi xdeba ganylapvas mimsgavsebuli movlena. orive bgera abruptivia da erTmaneTTan qmnian wy kombinacias (ix. harmoniuli jgufi).

qarTvelur (qarTv). enebSi aSkarad SeimCneva: orive bgera Tavidanve specifiuria: w qmnis wyalTan, wovasTan, saerTod siTxeebTan dakavSirebul semantikur jgufebs. y ki –kveba, sakveb produqtebTan da mcenareebTan.  Tumca xSirad erTmaneTs enacvlebian da erToblivadac axdenen saxeldebebs.  

amgvarad Tavdapirvelad, pirvel periodSi, w da y kvebiTi upirobo gamRizianeblebis (rZe, wyali, sakvebi – misi gemo, suni da a.S.) Semcvlel pirobiT gamRizianeblebad – signalTa signalebad Caisaxnen.

meore periodSi am bgeraTa pirobiTagenturi funqcia ki SenarCunda, magram mas daemata aRmniSvnelobiTi funqciac. es imitom moxda, rom w da y bgerebSi Tavidanve, imenenturad, Cadebuli iyo niSnis, niSnadobis funqciac, romlis realizaciac, Cvendasabednierod, h-s Tavis tvinma SeZlo. Tumca amas, rogorc aRiniSna, aseuli aTasobiT wlebi Sealia da rac misive metyvelebiTi biogenezuri ganviTarebiT gamowveuli, metyvelebiTi unaris SeZeniT dagvirgvinda.

w da y bgeraTa mier niSnadobis funqciis SeZenis Semdeg da mxoloddamxolod amis Semdeg moqmedebas iwyebs xmabaZvis principi. metyvelebis ganviTarebis am mesame periodSi h. ukve adamiania.

meoTxe periodi ki aglutinaciur-alomorfaluri da saboloo Tanamedrove logikur-frazeologiur-teqstur-qveteqstur metyvelebis periodia. igi dafuZnebulia zemo periodebis metyvelebis tradicias, Tumca sityvaqmnadoba moklebulia signal-signifikatis Zvelebur msgavseba-gamomxatvelobas. neologizmi xSirad pirobiTi, uxSiresad ki ucnobi warmonaqmnia, rac raTqmaunda, maT ueWvel pirobiTobaze ar metyvelebs rogoradac, samwuxarod totalurad aris gaziarebuli.

                        

                   metyvelebis biogenozuri kanoni – saxeoba

                                         biogenozuri kanonisa

  dadasturebulia: orsulobis bolo TveebSi (18-20kviris orsuloba) nayofs ganviTarebis done saSualebas aZlevs aRiqvas gare samyaros xmebi. aqedan gamomdinarobs didmniSvnelovani daskvna: jer kidev mucladyofnis periodSi gaaCnia adamians metyveli garemos xaturi mexsiereba. rangi am mexsierebisa (operatiuli, grZelvadiani Tu mudmivi) CvenTvis ucnobia, magram ueWvelia misi rogorc arseboba, aseve garkveuli xelSemwyobi gavlena dabadebidan daaxloebiT erTi wlis manZilze bavSvis metyvelebis dawyebaSi.

  dabadebidan 3 Tvis bavSvs gaaCnia cnobis unari, xolo, Tu ara iSviaTi SemTxevva, erT wlamde ver metyvelebs. bunebrivia, swored am periodSi iwyebs bavSvis Tavis tvini xaturi, emociuri da sxva gansakuTrebiT ki sametyvelo pirobiTrefleqsuri mexsierebiT gamdidrebas. farul mexsierebaSia gagonil uamrav sityvaTa mexsierebiTi kvlebi. magram sityvis warmoTqma mas jer ver ZaluZს. ratom?... aki dabadeბიdinve ena Tavisuflad akeTebs woviT moZraobebs. pasuxi TiTqos martivia: T. tvini amisTvis jer araa Semzadebuli. Tu T. tvini ganicdis ganviTarebas, ra saxisaa igi?... izrdeba mxolod moculobaSi, Tu cvlilebebi Rrma da Tvisobrivia? – cvlilebebi, romelic iZleva ametyvelebis saSualebas SeuZlebelia ar iyos arsebiTi da Tvisobrivi. xolo amdagvari fundamenturi cvlilebebi aseve SeuZlebelia ar iyos memkvidreobiTi.

  raki davadgineT T.t. ganicdis genetikur ganviTarebas kvlav Cndeba kiTxva: ra saxisaa igi? anu ra saxis ganviTareba gamoiara adamianis rogorc saxeobis winaparma, romelic memkvidreobaSi aisaxa.

  ontogenezSi es gaxlavT saxeoba biogenezuri kanonisa – metyvelebis biogenezuri stadiuri ganviTareba, rogorc gameoreba filogenezSi, didi drois manZilze, metyvelebis stadiuri ganviTarebisa.

  biogenezuri kanonis Tanaxmad ki individis ganviTareba (ontogenezi) aris saxeobis istoriuli ganviTarebis (filogenezis) mokle da swrafi rekapitulacia (gameoreba). miuleri. gekkeli.

  rogor amoqmedda biogenezuri kanoni Tu metyveleba pirobiTi refleqsia da memkvidreobaSi ar gadadis? – genetikaSi aisaxa ara metyveleba, aramed metyvelebis materialuri substratis – Tavis tvinis ujredebis (neironebis) cvlilebebi. T.t. rom viTardeboda mecnierebaSi dadasturebuli faqtia. ufro metic: sxvadasxva pirobiTi refleqsis, gansakuTrebiT ki metyvelebiTi p. refleqsebis xarjze T.t.-is qerqi moculobaSi ise gaizarda, Tavis qalaSi rom Cateuliyo, danaoWda kidec. garda amisa sawarmoTqmo nervul-muskularulma   მოძრაობებმა განავითარეს ენა. ჩაისახა და განვითარება დაიწყო მეტყველების ცენტრმა, რამაც, საბოლოო ჯამში, მოგვცა მეტყველებითი უნარის შეძენა და ეს ყველაფერი ონტოგენეზში აისახა.

მეტყველების განვითარების პერიოდები (სტადიები), ცხადია, იწვევდა თ.ტ-ს შესაბამის ცვლილებებს:

        პირველ პერიოდში, როგორც ითქვა, წ და ყ გაუცნობიერებლად, მაგრამ გარკვეული გავლენის მქონედ წარმოითქმებიან. ბუნებრივ მოვლენათა ხმების კი არსებობს წარმოდგენა, მაგრამ წარმოთქმა შეუძლებელია. მოვლენათა და მათი ხმიანობების სხვადასხვაობის შესაბამისად, ჰ-ს თ.ტ-ში ისინი არსებობენ მეხსიერების ყველა სახეობის სახით: ოპერატიული ანუ მოკლევადიანი, გრძელვადიანი და მუდმივი.

        ჰ-ის, როგორც სახეობის თ.ტ-ში მომხდარი ცვლილებები ამ პერიოდისა აისახა ბავშვის გენეტიკურ განვითარებაში ფსიქოლოგიაში მეტყველების მოსამზადებელ პერიოდად ცნობილ (მოსკოვური ფსიქოლოგიური სკოლა) დროის მონაკვეთში, დაახლოებით, ერთ წლამდე დაბადებიდან.

        ამ პერიოდში ჰ-ის თ.ტ განიცდის განსხვავებულ ცვლილებებს (ჩასახვა დაიწყო მეტყველების ცენტრმა), ვინემ შემდგომ მეორე პერიოდში წ და ყ ბგერებით ვერბალური მეტყველებისას (ვითარდებოდა მეტყველების ცენტრი). ამ მეორე პერიოდს ინდივიდში შეეფარდება  ბავშვის  ამეტყველების  პერიოდი: დაახლოებით  ერთიდან  სამ წლამდე.  ბავშვი ცდილობს წარმოთქვას სიტყვები, მეტყველი გარემოს მიერ როგორც წინათ, ასევე იმავდროულად მოწოდებული. ხშირად წარმოთქმული სიტყვები უმისამართოა, ხშირია ნეოლოგიზმი (მაგ: ჩემი შვილიშვილი სამნახევარი წლის გ.რუხაძე კვერცხს აგილას ეძახის.) ორი, სამი წლის შემდეგ ბავშვი იწყებს ტიტინს. ესაა მეტყველება შიგნიდან გარეთ  --  ე.წ. ეგოცენტრული მეტყველება და განსაკუთრებით ინტენსიურია ბავშვთა ასაკის პერიოდიზაციის (I--0-2წ;II—2-4წ;III—4-7წ;IV—7-11წ;V—11-15წ;VI--11-16წ) მეორე და მესამე პერიოდებში. შემდეგ ინტენსივობა კლებულობს და მოზრდილებს, თუ არა იშვიათი შემთხვევა არ ახასიათებთ. ბავშვის განვითარების ეს პერიოდი მიგვანიშნებს ჰ-ის თ.ტ-ის  განვითარების იმ დროზე, როცა იგი ცდილობს, რათქმაუნდა, არა არცთუმცირე დაბრკოლებათა გადალახვის გარეშე და, ასევე არცთუ წარუმატებლად, წარმოთქვას ენისთვის უჩვეულო რეფლექსოგენური თუ ბუნებრივ მოვლენათა ინდიფერენტული ხმები (ხმაბაძვა).

         როგორც ვხედავთ, ამ შემთხვევაში, ადამიანის, როგორც სახეობის განვითარების  მესამე პერიოდის მოვლენებია ასახული ინდივიდში.

        პიკი ინდივიდის განვითარებისა მოდის ბოლო უკვე არა ჰ-ში, არამედ ადამიანში როგორც სახეობაში ალომორფალურ-აგლუტინაციურ და უახლესი პერიოდების ინდივიდში გამეორებისას, როცა განვითარებულ მეტყველების ცენტრში აღმოცენდება რეფლექსიის ცენტრი. ეს ხდება ბავშვთა ასაკის პერიოდიზაციის ბოლო პერიოდებში.

        დასახელებული ფაქტები, ასევე ჭეშმარიტი ჰიპოთეზებით შემაგრებული და, აქედან გამომდინარე, სანდო ლოგიკურ დასკვნებზე შეყენებული ეპიზოდების მოდელირება გვზღუდავს ეჭვი შევიტანოთ მეტყველების წარმოქმნის აღწერილი მთლიანი მოდელის არსობით რეალიებში.

მითუმეტეს რომ მთავარი მტკიცებულებანი წინაა. ესენია:

I.             ფილოგენეზში მეტყველების სტადიური განვითარებისა და ონტოგენეზში ამ სტადიების უცილობლად  რეკაპიტულაციის დასტურია აქცენტი -- მოვლენა როცა უცხო ენაზე მოლაპარაკე ამ ენის ფონემებს მშობლიური ენის ფონემათა მიმსგავსებით წარმოთქვამს.

უცხო ენის ზრდასრულობის ასაკში ათვისების შემთხვევაში, აქცენტი ყოველთვის რჩება, ბავშვობისას კი არა. თანაც ასაკის ზრდის პროპორციულად იზრდება აქცენტის შერჩენის შანსი მოზარდში.

ეს გამოწვეული იმით, რომ ინდივიდში მეტყველების ჩასახვისა და  რეპროდუქციისათვის განკუთვნილი დროის პერიოდები თანხვდება ბავშთა ასაკის პერიოდიზაციის საწყის პერიოდებს (დაბალ ასაკს), როცა, როგორც ჩანს,  მეტყველების ჩასახვისა და რეპროდუქციის მემკვიდრეობითი უნარი ანუ ამეტყველების უნარი მაღალია, შემდეგ კი სუსტდება;

II.             უნარის მემკვიდრეობითობა.  მეცნიერებაში ცნობილია ნასახი, უნარი, ნიჭი. ესენი როგორც გენეტიკური ფენომენი დადასტურებულია, რაც, თ.ტ-ის სრულიად გარკვეული მიმართულებით განვითარების მემკვიდროებითობის გარეშე შეუძლებელია. თუ არსებობს სხვა უნართა მემკვიდროებითობა რატომ ,არ უნდა არსებობდეს მეტყველებითი უნარის განვითარების მემკვიდროებითობა? იქნებ შემთხვევითი სრულიად არაა ის ფაქტი, რომ ინდივიდები და ხალხებიც (ტომები) განსხვავდებიან მეტყველების ხასიათით. მაგ: საქართველოში რაჭველები -- დინჯი, მეგრელები კი, პირიქით, ზედმეტად ჩქარი მეტყველების გამო, სხვადასხვა ანეგდოტთა გმირების როლში ხვდებიან. აქვე ისიც უნდა გავიხსენოთ  რომ ამ უკანასკნელთა (ეგრისელთა) სახალხო კრებაზე, მათი ორი დაპირისპირებული ორატორის -- ფარტაზის და აიეტის გამოსვლა (555წ-დან) მსოფლიოს ფილოსოფიურ ლექსიკონებში მეტყველების ნიმუშადაა შესული.

მეტყველებით უნარში განსხვავება სქესშიც ვლინდება:  ამერიკელ მეცნიერთა დასკვნებით, დედაკაცთა უპირატესობა ვერბალურ უნარში გამოწვეულია შორეულ წარსულში მათი სოციალური მდგომარეობით: მამაკაცები იმ პერიოდში -- მონადირეობას, ქალები კი შემგროვებლობას და ბაშვთა აღზრდას ეწეოდნენ, რაც, მეტყველების აღმატებული ინტენსივობის გამო, მათში მეტყველებითი უნარის უპირატეს განვითარებას იწვევდა.

მამაკაცებს მეტყველების ცენტრი ერთ -- მარცხენა ჰემისფეროში, ქალებს კი ორივეში გააჩნია რაც უპირატესი მეტყველებითი უნარის ქონების მატერიალური დადასტურებაა;

III.             ეგოცენტრული მეტყველება.  ადამიანი ხშირად წერისას ან გააზრებისას სიტყვას უხმოდ, მაგრამ ენის გარკვეული მოძრაობით იმეორებს. ზოგჯერ ადამიანები ფიქრში ლაპარაკობენ. ეს უხშირესად მოსდით გამოჩენილ ინტელექტიუალებს, „ფიქრში ჩაძირვის დროს“. ე.ი. მაშინ, როცა  წარმოდგენები ზენიტშია ხოლო ც.ნ.ს-ის კონტროლი შესუსტებულია. იგივე მდგომარეობაა როცა ბავშვი „ჩაფლულია“ თამაშის სტიქიაში. ტიტინი ამ დროს, რათქმაუნდა, ინტენსიურია.

ტიტინის პერიოდში ბავშვი არა მარტო ბაძავს მეტყველ გარემოს, არამედ ხშირია ენდოგენეზური (შინაგანი წარმომავლობის) არტიკულაციებიც: წარმოითქმება ის სიტყვები ან მათ მიმსგავსებული ან კიდევ სრულიად განსხვავებული (ნეოლოგიზმი) ბგერები და ბგერათკომპლექსები, რომლებიც მეტყველების განვითარების პირველი პერიოდის შესატყვისს -- ბავშვთა უხმო მეტყველების ჩასახვის პერიოდად დაფიქსირებულ დროის მონაკვეთში (ემბრიონალური განვითარების ბოლო თვეებიდან ერთწლამდე) ჩაისახნენ. ხდება ამ სიტყვების შიგნიდან გარეთ რეპროდუქცია. არა აქვს, ამ დროს, მნიშვნელობა ცვლილებები თუ სად მოხდა: ნერვულ სინაპსებში, ნუკლეინის მჟავის მოლეკულურ აგებულებაში თუ ატომთა ელექტრონულ შრეებში და ა.შ. მთავარია ფაქტი:  ეს რეპროდუქცია არის შედეგი თ.ტ-ის დაბრუნებისა იმ მდგომარეობაში, რომელშიც აღნიშნული სიტყვები ჩაისახნენ;

IV.             პერსევერაცია იგივე ხდება პერსევერაციის დროს, როცა დავიწყებული სიტყვა უნებლიედ ამოტივტივდება და ასევე უნებლიედ წარმოითქმება.

წინათ ამ სიტყვის ჩასახვა და წარმოთქმა განხორციელდა შემდეგნაირად: მეტყველი გარემოს მიერ სიტყვის წარმოთქმით გამოწვეული ჰაერის ბგერითი ტალღების მიერ დაფის აპკის გაღიზიანება  გადაეცა სმენის ორგანოთა საანალიზო ცენტრებში და მთლიანად ც.ნ.ს-ში მოხდა ამ სიტყვის ჩასახვა. წარმოთქმისას კი პირიქით: ც.ნ.ს-ის კონტროლით სმენის ანალიზატორებიდან აგზნება განივრცო  უშუალო მეზობლობაში მყოფ სამეტყველო ცენტრში და მოხდა წარმოთქმა.

აკვიატების მომენტში კი, ნებისმიერი სხვა ვარიანტის გამორიცხვის გამო, ფაქტია: გარედან გაუღიზიანებლად, სპონტანურმა აგზნებებმა მოიცვეს ც.ნ.ს-ი და იგივე ცენტრები. განხორციელდა იგივე არტიკულაცია.

ამგვარად, ეგოცენტრული მეტყველება და პერსევერაცია ჰ-ში, როგორც სახეობაში, და ბავშვში, როგორც ინდივიდში სამეტყველო მონაცემთა შიგნიდან გარეთ რეპროდუქციის გარდაუვალობის უტყუარი მტკიცებულებაა;

V.             ნეოლოგიზმი ბავშვებში--მოვლენა როცა, ზემოთთქმული რეპროდუქცია არ ესადაგება მეტყველი გარემოს მიერ მოწოდებულ და ც.ნ.ს-ში ჩასახულ სიტყვის ხატს. თუ ამ რეპროდუქციამ (ბავშვის მიერ სიტყვის წარმოთქმამ) მეტყველ გარემოში (ირგვლივ მყოფთა) გაგებინება გამოიწვია იგი იძენს სიტყვის ფუნქციას და რჩება.

ფაქტი ბავშვებში ნეოლოგიზმისა დიდმნიშვნელოვანია, რადგან შესაძლებლობას გვაძლევს იგივე მოვლენების არსებობა ვირწმუნოთ ჰ-ში, რაც გამომხატველობას მოკლებულ ანუ მოვლენის არსს დაცილებულ სიტყვების-- ენებში ე.წ.  პირობითი ლექსიკის მიზეზგანპირობებულობით წარმოქმნას ამტკიცებს.

VI.             ა)  ბავშვს, ასაკის სიმცირესთან პირდაპირპროპორციულად, უჭირს განყენებული კატეგორიებით აზროვნება-მეტყველება;

ბ)  ეს უკანასკნელი (ბავშვის აზროვნება-მეტყველება) მით უფრო საგნობრივია რაც მცირეა ასაკი; გ)  ფსიქოლოგიური კატეგორიები: ბავშვის განწყობა, აღქმა, ყურადღება, წარმოდგენა და ა.შ. უფრო ემსგავსება ცხოველისას ვინემ ზრდასრული ადამიანის. მოკლედ რომ ვთქვათ, ბავშვობიდან მოზრდილობამდე სრულ თუ არა უეჭველ ნაწილობრივ ცხოველობიდან ადამიანობამდე, მარტივიდან -- რთულამდე გავლილი მანძილია, რომლის ყველაზე ფენომენალური  და დიადი შენაძენი მეტყველებაა;

VII.             მსოფლიო მეცნიერებაში არის ერთი დიდი აუხსნელი პრობლემა, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს არა მარტო ენათმეცნიერულ, ბიოლოგიურ და ნეიროფიზიოლოგიურ არამედ გლობალურ ანთროპოლოგიურ პრობლემად:  მხედველობაშია აღწერილი შემთხვევები, როცა არმეტყველ გარემოში (ტყეში, ყრუმუნჯის ბინაში) ბავშვი გაზრდილა, რის შემდეგ მისი ამეტყველება და გაადამიანება უაღრესად გაძნელებულა ან სრულიად შეუძლებელი გამხდარა.

ეს მოსალოდნელიც გახლდათ: ტყეში მოხვედრილი ბავშვი თუ იქ იმყოფება, განსაკუთრებით, ფილოგენეზში ცხოველური აზროვნება-მეტყველების ჩასახვის (პირველი სტადია) და ამეტყველების დაწყვების (მეორე სტადია) დროის ონტოგენეზში შესატყვის (გასამეორებელ) პერიოდში (დაბადებიდან ერთ წლამდე) და ამეტყველების პერიოდში (1-დან 3-4 წ-მდე), მეტყველებითი რეფლექსების ჩამოყალიბება კი სამეტყველო გარემოს არარსებობის გამო, არ ხდება -- იგი კარგავს ზემოთხსენებულ ორ უმნიშვნელოვანეს პერიოდს, რადგან უკან დაბრუნების საშუალებას გენეტიკა არ იძლევა.

ამითაა გამოწვეული ამეტყველების შეუძლებლობა.

და ამ ფაქტს სხვა ახსნა არა აქვს.

ტყეში მოხვედრილ ბავშვს არა აქვს ადამიანური სამეტყველო გარემო, მაგრამ იგი ითვისებს იმ გარემოს ხმებს რომელშიც მოხვდა: ფრინველთა მხეცთა და ა.შ.

აღწერილია შემთხვევა: ყრუ-მუნჯის ბინაში გაზრდილი ბავშვი იმეორებდა მხოლოდ კარის ღრჭიალისა და საწოლის ჭრაჭუნის ხმებს (ინფორმაცია მომაწოდა კოლეგა ვ.ყუფუნიამ).

ამგვარადვე, პირველი მეტყველი გარემო, პირველი დედამშობელი ადამიანის ამეტყველებისა გახლდათ, უწინარეს ყოვლისა, თავად ადამიანის ორგანიზმის ფუნქციონირებისას წარმოქმნილი, მერე კი ბუნების მოვლენათა ხმები;

VIII.             ქართ. ფსიქოლოგიური სკოლა (რ.ნათაძე) ადასტურებს:  მეძუძური ბავშვის ც.ნ.ს-ში დედა და ძუძუ ერთიან ასოცირებულ წარმოდგენაშია. მაგრამ უკვე ვიცით, რომ ჰ-ის ცნობიერებაშიც იგივე ხდებოდა;

IX.             ჰ-ის ცნობიერებაში დედა, რძე, ძუძუ და წოვის პროცესის თანმდევი ხმები ერთიან ასოცირებულ წარმოდგენაში რომ იყო დასტურდება ერთი აქამდე აუხსნელი, ზოგადკაცობრიული ენათმეცნიერული  პრობლემის განხილვისას: მრავალ მონათესავე თუ არ მონათესავედ თვლილ ხალხთა ენაზე საკვების მიმღებ და გადამმუშავებელ ანატომიურ ორგანოს -- პირის ღრუს, ასევე პირსახეს და წყალსატევების მიმდებარე ხმელეთის ნაწილს, ხშირად, ერთი და იგივე სახელი გააჩნიათ. მაგ:ქართ. ზღვის პირი, მდინარის ნაპირი; რუს. უსტა „პირი“ და უსტიე რეკი „მდინარის პირი“; მეგრ. ზღვაშ პიჯი „ზღვის პირი“; ინგლ.მაუთ „პირი“ და მაუთ „მდინარის შესართავი“ და ა.შ.

რატომ?..., რა მიზეზგანპირობებულობით?..., რომელი ენობრივი წიაღტრადიციით?... პასუხი უცნობია.

ა)  პირველი დასახლებები მდინარეთა თუ სხვა წყალსატევების ნაპირებზე იმიტომ ხდება, რომ ეს ობიექტები პირველ ადამიანს თევზითა და თევზეულით ამარაგებს; სასიცოცხლო საკვებით მოპოვების ძირითადი წყაროა და კვებაც აქვე ნაპირზე ხდება. ამიტომ ბავშვებში როგორც დედის რძე უდრის დედისა და დედის ძუძუს წარმოდგენას (რ.ნათაძე), ეგრევე ჰ-სთვის წყალსაცავის თევზეული უდრის წყალსაცავის და მისი ნაპირის წარმოდგენას. ანუ ეს უკანასკნელი -- ნა-პირი-ც საკვებადაა მოაზრებული.

ბუნებრივია, კვების განმახორციელებელი, საკვების მიმღები და გადამმუშავებელი ორგანო პირი და თავად კვება, საკვებიც ერთიან ასოცირებულ წარმოდგენებშია, ხოლო რაკი, ზემოთქმული, წყალსაცავის ნაპირი-ც საკვებადაა მოაზრებული უცხადესია: აქედანაა ანატომიური ორგანო პირი და ნა-პირი-ს სახელთა იდენტურობის საერთაშორისო ტრადიციის საწყისებიც.

ბ) უხშირესია შემთხვევები როცა მრავალ ენაზე მცენარეთა და მათი ნაყოფების სახელები ერთიდაიგივეა: მაგ: ვაშლი და ვაშლის ხე; ბალი და ბლის ხე; რუს. იაბლოკო „ვაშლი“ იაბლონია „ვაშლის ხე“ და ა.შ. ეს გამოწვეულია იმით რომ პირველ შემეცნებაში მცენარე და მისი ნაყოფი  თანაბრად საკვებად  წარმოიდგინება.

გ) ვუსწრებთ რა მოვლენებს ვახდენთ შემდეგი ფაქტების კონსტანტაციას: ის მნიშვნელობები რასაც ყ ბგერა აღნიშნავდა იტვირთა მისგან ამოსულმა ყირ, ყორ ალომორფებმა . უმთავრესად ესაა კვების მნიშვნელობის ველში განფენილი ლექსიკა.

ყირ ალომორფი დადგენილი კანონზომიერებით (იხ. „გ.თ.’’ ყ ბგერა) იძლევა ქართ. პირ-ი და მეგრ. პიჯ-ის. აგრეთვე ნა-პირ-ის აღმნიშვნელ სიტყვებს, როგორიცაა: რიყ-ე და რეყ-ე. მაგრამ ესენი უბრალო ნაპირი კი არა ის ადგილია, სადაც პირველყოფილი ჯოგის ჰ-სა სახლობდა და იკვებებოდა. ამაზე მეტყველებს კ.სამუშიას მიერ დადასტურებული ტოპონიმი ლა-ყორ-ია „საკვები ადგილის“ მნიშვნელობით. ყორ კვებას აღნიშნავდა. ამიტომ ძვ. ქართ.(ბიბლია) გვაქვს ნა-ყორ-ოვანება, დღევანდელში კი დანა-ყერ`-ება>დანა-ყრ-ება.

დასახელებული მაგალითები უსუსურს გვხდის ეჭვი შევიტანოთ ჰ-ის ხატურ-ფსიქონევრული ქმედებების  (თანამედროვე აზროვნების პირველი აცა-ბაცა ნაბიჯების) ზემოთაღწერილ რეალიებში, სრულიად.

ეს ბოლო მაგალითები არა მარტო ამტკიცებს ჰ-ის მიერ წოვის, დედის, რძეს, ძუძუს, წყლის, მდინარის ერთიან ასოცირებულ აღქმით-მეხსიერებით-წარმოდგენით მონაცემად არსებობას, არამედ წარმოაჩენს წ ბგერასთან ყ ბგერის პარალელს და აზუსტებს რომ ჰ-ის შემეცნებაში იგივე ფსიქოკატეგორიებში --აღქმა, მეხსიერება, წარმოდგენა-ში  იმგვარადვე იყო ასოცირებული ყ ბგერით და მისგან წარმოქმნილი ალომორფებით გამოხატული--კვება, კვების განმახორციელებელი ანატომიური ორგანოები, საკვები და როგორც ამ გრაფის მაგალითებში აშკარად ჩანს: წყალსატევი (ზღვა, მდინარე, ტბა) და მისი ნაპირი; მცენარე და მისი ნაყოფი; ქვა და ქვირითი და ა.შ. (იხ.„გთ’’ ყ ბგერა)

                              

                                                            

                                                                წ      ბგერა

ალბათობის  თეორია  და  წ-დან ამოსული  ფონეტიკურ-სემანტიკური  ჯგუფები

       როგორც ზემოთ ვამტკიცებდით,  წოვის ხმიანობები წარმოადგენდა ერთ-ერთ პირველ მეტყველ გარემოს. რაკი დასახელებული გვაქვს წოვის პროცესით წარმოქმნილი ჰ-ის ასოციაციური წარმოდგენები (პირველადი აზროფორმები) უფლებამოსილნი ვართ წარმოვადგინოთ ასეთი ფორმულა: ჰ-ის წოვასთან დაკავშირებულ მოაზრებების აღმნიშვნელ დღევანდელ ქართველურ  სიტყვებში (სემანტიკურ ჯგუფში) წ ბგერის (როგორც რეფლეგსოგენურის) ან მისი ექვივალენტის არსებობა მიზეზგანპირობებულია

        შევამოწმოთ იგი ალბათობის თეორიის კანონებით: ალბათობის თეორიის თანახმად თუკი გვექნებოდა აზრობრივად წოვასთან დაკავშირებული 33 ფონემიანი სიტყვა, მაშინ ქართ. 33 ფონემიდან, მეტყველების პორობითობის  შემთხვევაში, თითოეულის ამ სიტყვაში მოხვედრის შანსი (ხდომილობის ალბათობა) იქნებოდა ერთის ტოლი. ასეთი სიტყვა ქართველურში არა გვაქვს. ამიტომ მოვიშველიოთ წოვის სინონიმები და მასთან დაკავშირებული ჰ-ის მოაზრებების გამომხატველი სიტყვები. ესენია, ქართ: წოვა,(4), წყალი(5), წუწვნა (6), წრუპვა(6), რძე(3), ძუძუ(4), დედა(4). ამათში ფონემათა საერთო რაოდენობა 32-ია. თუ ამ სემანტიკურ ჯგუფში ბგერათა ხდომილობა არაა მიზეზშედეგობრივი მონაცემი, მაშინ მათში ქართული 33 ფონემიდან თითოეულის ხდომილობის ალბათობა, ა.თ.-ის თანახმად იქნება 32:33. ანუ დაახლოებით ერთის ტოლი. გვაქვს კი ასეთი სურათი: ხმოვნებს არ ვითვლით: წ განმეორდა 5-ჯერ ; ვ  და ძ სამ-სამ-ჯერ; რ და დ ორ-ორ-ჯერ; ლ და ყ ერთჯერ. სხვა თანხმოვნები ჯგუფში ვერ  მოხვდნენ.

        თუ დავუშვებთ რძე(<- რწე) და ძუძუ(<-წუწუ)-ში  ძ<-წ პროცესს, მაშინ წ ბგერის ხდომილობა გახდება 8. ანუ, ამ უკანასკნელის, ხდომილობამ 8-ჯერ გადააჭარბა მისსავე ხდომილობის ალბათობას.

        დასახელებულ სემანტიკურ ჯგუფში მხოლოდ ერთადერთი სიტყვა-დედა არაა  წ ძირიდან ამოსული,მაგრამ ამის მიზეზი მისი წარმოქმნის გვიანდელობაა.მანამდე კი,მსგავსად ინდოევროპულისა, ქართველურშიც იყო დედის მნიშვნელობის გამომხატველი მუტ ძირი, რომელიც ვულგალურ ქართულ მეტყველებაში ქალის გარეთა სასქესო ორგანოს სახელშია შენარჩუნებული. მისი აბსოლუტური ეტიმოლოგია ასეთია: წ-> მწ->მუწ->მუტ.

       იგივე სურათია მეგრულშიც: წა(2), წყარი(5), წუალა(5), წურწუა(6), წრუპუა(6), ბჟა(3), ძუძუ(4), ნანა(4). ფონემათა საერთო რაოდენობა არის 35.მეგრულ ენაში 35ფონემაა,ამიტომ მათი ხდომილობის ალბათობა იქნება35:35=1.მაგრამ წ გამეორდა 6-ჯერ; ძ,ნ,რ ორ-ორ-ჯერ; ყ,პ,ბ,ჟ თითო-თითო-ჯერ. გავითვალისწინოთ წ->ძ. მაშინ წ-ს ხდომილობა გახდება 8.იმდენივე რამდენიც ქართულში ეს მაშინ, როცა ქართ. დედა სიტყვის  შესაბამისი მეგრ. ნანა-ს გარდა „ბჟა“-ც სხვაგვარი წარმომავლობის სიტყვაა. თუმცა, საყურადღებოა, რომ რძის შრატს მეგრულში და ქართულში წაქი//წაქა-ჰქვია.

წინათავებში გამოთქმული მოსაზრებების ფონზე, წ-ს სხვა ბგერებზე ამდენად აღმატებული ხდომილობა, რათქმაუნდა,  შეუძლებელია იყოს შემთხვევითი. ანუ, აქვე ზემოთქმული, ჰიპოთეზა წ-ს დასახელებულ ფორმებში რეფრექსოგენურ განპირობებულობის შესახებ ა.თ-ის ჭეშმარიტი ჰიპოთეზებით (კანონებით) არის შემაგრებული  და,  ამიტომ, თავადაც ჭეშმარიტია. მაშასადამე,  აღნიშნული სიტყვები წ წარმომავლობის არიან, ოღონდ მაწარმოებლები ისე შეზრდიათ დღეს სხვა  ძირის და ფუძის მქონედ გვევლინებიან.

         მაგალითები:­­­­­ ქართ: 1) წოვა. ვა--სუფიქსია; 2) წ-ყ-ა-ლ-ი.  ქართველ ენათმეცნიერთა მიერ დამტკიცებულია:“ ძირია წ, რომელსაც ყ შემდეგ შეეზარდა“; 3) წრუპვა. ხმაბაძვითი სიტყვაა ნიშნავს წ  ბგერის  გამოღებით სმას (წოვას), ამიტომ წ-დან მისი ამოსვლა დამტკიცებას არ საჭიროებს (აქსიომატურია); 4)იგივეა წუწვნა<-წუ-წუ-ნა, აქ ხმაბაძვითობის  ეფექტის გასაძლიერებლად წუ მარცვალი მეორდება; 5)რძე <-რწე. აქ რ შეიძლება იყოს რ-ი სუფიქსალური მონაცემი, თავკიდურში გადასმით(ენათმეცნიერებაში ფონეტიკურ დანართადაა ცნობილი); 6) ძუძუ<-წუწუ. ხმაბაძვითობის ეფექტის გასაძლიერებლად აქაც წუ მარცვალი მეორდება. 7) დედა. გვიანდელი სიტყვაა. დასაშვებია, მისი ამოსავალი მოტივაცია ქართ./ /მეგრ. დება//დვალა ზმნასთან იყოს დაკავშირებული: მეგრ. სკუა შვილია, სკუა-ლა-შვილის გაჩენა. უნდა ვიფიქროთ, იგივე აზრი იყო ჩადებული ქართ. კვერცხის დება-ში, შესაბამისად, მ-დე-ბე-ლი “მშობელი“-დან მიღებულ იქნა, დე მარცვალის დუბლირებით --დე-დე (სვანური დედა)->ქართ. მგრ. დედა;

           2) მეგრ.1) წა  დღესაც  ნიშნავს წყალს; 2) წყარი ისევე როგორც ქართ. წყალი-ს შემთხვევაში, ძირია წ; 3) წ-უა-ლა. უა და ლა ქართველური სუფიქსებია; 4) წრუპუა. იგივია რაც ქართ. წრუპვა, ამიტომ წ-დან მისი ამოზრდაც აქსიომატურია; 5) წ-ურ-წუა. ურ და უა სუფიქსებია. იგივეა რაც ქართ. წუწვნა; 6) ძუ-ძუ <-წუ-წუ; 7) ბჟა „რძე“. მიღებულია შ ხმაბაძვითი ბგერისაგან: შა->ბ-შა->ბ-ჟა; 8) ნანა. გვიანდელი სიტყვაა.

            თუკი ოდესღაც,  ჰ-ის პირველი მოაზრებების გამომხატველ,  დღევანდელ წ  ბგერის შემცველ, ზემოთდასახელებულ, სიტყვათა წ ძირიდან ამოზრდა შეიძლება დამტიკიცებულად ჩავთვალოთ, მაშჲნ ფაქტი სახეზეა: ეს ჯგუფი არა მარტო სემანტიკური არამედ ფონეტიკურიცაა ასეთი ფონეტიკურ-სემანტიკური ჯგუფები 1997 წ. სასიგნალო პუბლიკაციაში „გეირგიული თეორია“ ათეულობით გვაქვს დასახელებული, რომელთაშიც საანალიზო ბგერების თეორემებით წინასწარ განსაზღვრული ხდომილობები მრავალჯერ აღემატებიან თავიანთ ხდომილობათა ალბათობებს. ეს კი ამ  ფ-ს  ჯგუფების  წინასწარმეტყველებული ბგერებიდან ამოსვლის უტყუარი მათემატიკური მტკიცებულებაა, მაგ: თეზისი - წყალი უფერო უსუნო სითხეა მაგრამ წყალსატევებს ხშირად დაკრავს ცის ფერი, ამიტომ ეს იგივობა ფერისა განაპირობებს მათ სახელთა იგივეობას,  გამაგრებულია თეზებით: 1) წყალსაცავის წყლის აღქმები;  2) მათი მეხსიერებით კვლები და 3) წარმოდგენები ისეთივე იყო როგორც ცისა და ამიტომ ძირითადი თეზისი. ჰ-ის შემეცნებაში  წყალსაცავის წყალი უდრიდა წა//>ცას არის ჭეშმარიტი  ეს კი უძველეს წ>ც  გადაწევის მტკიცებულებასაც ხდის აქსიომატურს. ე.ი წა>ცა  ორწევრიანი და ოთხბგერიანი ფ.ს. ჯგუფია, რომელშიც ქართ. ბგერათაგან  თითოეულის  ხდომილობის ალბათობა უდრის  4/33; მეგრულთაგან კი - 4/35 და რომლებიც თანხმოვნებიდან ყველა წ  ბგერამ გაინაღდა მრავალჯერ გადააჭარბა რა თავისსავე ხდომილობის ალბათობას

                                                 

                         წ  და  ყ-სთან  დაკავშირებული  ენათმეცნიერული

პრობლემა

                   არცერთი ქართველური ფონემა  წ  ან  ყ   ბგერას არ იძლევა. ეს მაშინ როცა, ამ უკანასკნელთაგან, ენათმეცნიერებაში დამტკიცებულად,  შესაბამისად,  მრავალი როგორც წინა, ასევე უკანაენისმიერია მიღებული. ასეთი თვისება არცერთ სხვა ბგერას არ გააჩნია და უმნიშვნელოვანესი ენათმეცნიერული პრობლემაა.

                       ამ პრობლემას გააჩნია მთავარი მიზეზი: ესაა წ  და  ყ  ბგერების პირვანდელობა: მათ გამოიარეს ერთადერთ სამეტყველო ერთეულად არსებობის ის დიდი დრო, რამაც როგორც ზემო თავებში ითქვა, განაპირობა მეტყველების ცენტრის და ენის შესაბამისი განვითარება. მხოლოდ ამის შემდეგ იწყება  წ  და  ყ   ბგერებით მეტყველების ფონზე, როგორც ბაზისური საფეხურიდან, ახალი სამეტყველო ერთეულების წარმოქმნა.

                       სიცხადისთვის დავასახელოთ   წ-დან  ამოსული რამდენიმე  ფ.ს. ჯგუფი:

a)     მეგრ.1წა“წყალი“;აფხ.2ძაა//3ა-ძე//4ა-ძs“წყალი“; ქართ.წვეთი>//მეგრ.5ჭვეთი//6ჭვათი//<7წვათი>8ცვათი.

b)    9წა>10ცა;   წა>11ჭა; წა>12ინ-ჭა “მეგრ.ჭა“ წა>13ტბა (14ბტა<15ბწა); 16წS>17ტS” მეგრ.ცური“;ქართ.18წუ-რვა//<მეგრ.19წურ-უა>20ქართ.ცური:

c)     დაჭაობებული (სითხით გაჟღენთილი) მიწის ხმიანობის გამომხატველი ხმაბაძვითი სიტყვები: 21წიწი-ნი//22წიწი-ნ-უა>23ჭიჭი-ნი//24ჭიჭი-ნ-უა; 25ჭყირჭყი-ნი<26წყირწყი-ნი;

ქართ. 26წუნწუ-ხი“თხელი ლაფი“> 27ჭან-ჭუ-ხი“თხელი ტალახი“; 28ჭენ-ჭყო//

29 ჭენ-ჭყო-ბი (ჭენ-ჭყ<წენ-წყ);

d)    ქართვ. 30წუ-წ-ვნა// მეგრ.31წუ-რ-წუა; რუს. 32 Со-са-ть „წოვა“   33Со-с-унь „მწოვარა“;

ლათ. 34 Su-go „წოვა“; ინგლ. 35 To Su-ck (თუ საკ) „წოვა“; 36 Suckling (საკლინგ)   „ძუძუ მწოვარა ბავში“; გერმ. 37 Saugen „წოვა“; 38 Sauger  „საწოვარა ბოთლზე“;

39 ქართვ. ძუძუ<წუწუ;  40 რძე<რწე; 41 მეგრ. ტS<(წS) „ცური, ძუძუ“; 42 ქართ. ცური;   43 რუს. Титка „ცური“; 44 ინგლ. Teat (თით) „ცური“ 45 ქართვ. წველა//>ჭვალა;  46 ქართვ. წურვა//<მეგრ. წურუა; 47 რუს. Сцедивать//48 Сцедить წურვა.  49 ინგლ. To Strain (თუ სტრეინ) „წურვა“; 50 Soak „ჟონვა“

        

ეს მოვლენები გახლავთ გაშუალების გარეშე, წ-აფრიკატიდან უახლოეს - ძ, ც, ჭ, მისმაგვართა და დეზაფრიკატიზაციით ტ და ს ბგერათა წარმოქმნის ქართველურ-ინდოევროპული მაგალითები. მათი უნიკალურობა და მნიშვნელობათა განსაკუთრებულობა ქართველურ-ინდოევროპული პარალელის არა ამ ენების მთლიანი ლექსიკური მარაგიდან, არამედ თეორიით შეზღუდულ უმცირესიდან -- ჰ-ის  პირველი სამეტყველო ერთეულების (წ და ყ-ს) წარმომქმნელ მოვლენათა თუ ამ მოვლენებში მონაწილე ობიექტთა სახელებით (წოვა, რძე, ძუძუ, წყალი...) წარმოჩენაში მდგომარეობს.

a.      ჯგუფის ბგერითი ცვლილებები სპონტანურია, მაგრამ უმართებულოა (თუ არა უხეში შეცდომა) მათი აბსოლუტურ ნებისმიერად მიჩნევა (მ.ქურდიანი), რადგან ამდაგვარი რამ, როგორც ლინგვისტური მოვლენა უკვე დიდი ხანია რაც  ენათმეცნიერებაში უარყოფილია.

წ. ბგერისაგან, უშუალოდ,  არტიკულაციის თვალსაზრისით, მხოლოდ უახლოესნი წარმოიქმნებიან. ეს კი არა აბსოლუტური, არამედ შეზღუდულ ნებისმიერი მოვლენაა.  მას გააჩნია თავისი კანონზომიერება, რაც მათი წარმოქმნის გარდაუვალობაშია იმდაგვარადვე, როგორც გოგო ან ბიჭის დაბადების შეზღუდული ნებისმიერობა რომელიმეთაგანის გაჩენის კანონზომიერ გარდაუვალობას შეიცავს.

b.       ჯგუფში გარდა სპონტანური პროცესის განმაპირობებელი დროის ფაქტორისა, მოქმედებს (შეუძლებელია არ მოქმედებდეს) სემანტიკური ფაქტორი: არის დრო, როცა წ.ბგერა აღნიშნავს ზოგადად წყალს, სასმელ წყალს; წყალსატევს-ტბას; ღრმა ორმოში წყაროს-ჭას; აღქმით იგივურს-ცას... მაგრამ წყალთან მიმართებით ამ ობიექტთა დღევანდელი სახელებით გამოხატული მნიშვნელობითი  განსხვავებულობა შეუძლებელია არ ყოფილიყო მუდმივმოქმედი ფაქტორი ამ სახელთა საბოლოო სახის მისაღებად. ამის დასტურია ბაგეების ამოქმედება და ბ ბაგისმიერით ამ განსხვავებულობის აღნიშვნა ტერმინ ტბა-ს წარმოქმნისას:  51 წა>ბ-წა. ბ ბგერამ მოახდინა დიფერენცირება: განასხვავა ტბა ზოგადად წყლისაგან, მისცა რა მას კონკრეტული სახე- ბწა (წ-ს დეზაფრიკატიზაციის შემდეგ, იგი გადადის ინფიქსში: ბტა>ტბა).  ეგრევე, ბაგისმიერთა მოშველიებით, მოხდა უკვე დასახელებული: წ>მწ> 52მუწ> 53 მუტ და 54 შა> 55.1. ბშა>56 ბჟა „მზე“.

c.       ჯგუფში ბგერითი ცვლილებების მიზეზი სამეტყველო გარემოს (ბუნებრივ მოვლენათა ხმების) გავლენაა. ეს გასაგებია: ჰ-მა ბუნების მოვლენეთა ხმებს მისადაგებული, შესაბამისი წინაენისმიერი რომ წარმოთქვას, მან უნდა აკეთოს მის მფლობელობაში არსებული ერთადერთი წინაენისმიერი წ. ბგერის არტიკულაციები და მიამსგავსოს ის (წ ბგერა) ბუნებრივ მოვლენათა ხმებს. ანუ ცვალოს წ. ბგერის არტიკულაციები ახალ რეფლეგსოგენურ თუ ხმაბაძვით მიზეზთა გავლენის შესაბამისად.

წ ბგერით ამ დროისთვის, უკვე დიდი ხანია რაც, არა მარტო წ...წ... ხმიანობების გამომცემი ფიზიოლოგიურ, ბუნებრივ მოვლენათა თუ ობიექტთა ხმებია სახელდებული, არამედ მათთან სემასიურ კავშირში მყოფნიც. ახალ წარმოქმნილი ბგრებისთვის კი წ-დ გარდამქმნელი და სახელდებისთვის აუთვისებელი ბუნებრივი მეტყველი გარემო არ არსებობს. როგორიც ეს, აქვე ზემოთქმულისამებრ, პირუკუა. ამიტომ წ-ს სამეტყველო ბაზაზე აღმოცენების შემდეგ, ისინი იმავე წ-დ, ისევ ვერანაირად შეიცვლებიან.

ის რაც ითქვა წ-ს თაობაზე შეიძლება განვავრცოთ ყ-ზე, რითაც ამ ორ ბგერასთან დაკავშირებული დასახელებული ენათმეცნიერული პრობლემა მოიხსნა.

                                        წ. ბგერის  გახმოვანება  და  პირველქმნადობა

         

ზემო თავებში, ბიოლოგიურ (ნეირო-ფიზო-ფსიქოლოგიურ) ასპექტში, წ. ბგერის პირველქმნადობის თაობაზე ბევრი ვისაუბრეთ. წარმოვადგინეთ მასზე მათემატიკური პერსპექტივა.  კიდევ რისი თქმის უფლებას მოგვცემს ენობრივი მონაცემები? ქართ. ენათმეცნიერებაში სიტყვა წყალ-ის ძირად, როგორც ითქვა, წ ბგერაა მიჩნეული. მეცნიერულად დადასტურებულ ძირებად ასეთი ერთეული თანხმოვნები და თანხმოვანკომპლექსები ქართველურში უამრავია. ამასთან მიმართებით პასუხი გასაცემია რიგ კითხვებზე: მეტყველებდა თუ არა ოდესმე, აფიქსების გამოუყენებლად, მხოლოდ ამ ძირებით ადამიანი. ანუ რომელია თავდაპირველი: ძირი თუ აფიქსი? რა მოტივაციით წარმოიქმნენ ისინი; ან რის საფუძველზე შეიძლება მივიჩნიოთ პირობით მონაცემად. თუ დავუშვებთ, ამ ძირებით მეტყველების არსებობას, მაშინ რა გახმოვანება უნდა ქონოდათ მათ. კითხვები ბევრია, რომლებიც, საბოლოო ჯამში, თავს ერთ მთავარზე იყრიან: რომელია პირველქმნილი--რთული თუ მარტივი. ანუ ასახსნელია ხდებოდა მარტივის გართულება თუ, პირიქით, რთულის დაშლა.

შევჩერდეთ ბოლოთაგანზე: ძირთა გახმოვანებაზე და პირველქმნადობაზე.

ცნობილი ფაქტია: ნებისმიერი სახეობის ცხოველს გააჩნია მისთვის ჩვეული საწარმოთქმო ბგერები. (ძროხის ბღავილი, ღორის ღრუტუნი და ა.შ). პრიმატთა რიგის ერთერთ სახეობა--გორილასათვის ამდაგვარი მეგრული ჷ ხმოვნის სადარი ბგერებია. აქ ხაზგასასმელია ის გარემოება, რომ  გორილა და ადამიანი განეკუთვნებიან მათთვის საერთო პრიმატთა რიგს.  

მეგრ. ჷ ხმოვანი მეტად პრობლემატურია: მეცნიერთაგან ზოგი მას ნახევარ, ზოგიც  სრულ ხმოვნად  მიიჩნევს. სიტყვაში ის შეიძლება ისე დასუსტდეს თითქმის არ ისმოდეს და ზოგჯერ სრულიადაც გაქრეს. ხშირად, პირიქით: წარმოითქმის წაგრძელებით (რეზონატურული თვისება კ.სამუშია) სიტყვა კი, არცერთშემთხვევაში, აზრს არ კარგავს. ეს მისი სხვა ხმოვნების წარმოქმნამდე დიდ დროში „ხარჯვის“ გამოა.

ჷ ხმოვანი შესატყვისობაშია (რესპ. მეტოქეობაშია) თითქმის ყველა მეგრულ ხმოვანთან (უ-სთან უხშირესად).

უღლების პრედიკატი მას აღადგენს ყველა მეგრული ხმოვნების ადგილზე შემდეგ ზმნებში:

უ>ჷ:57.2. შუალა „ქსოვა“. ბშჷნქ „ვქსოვ“, შჷნქ „ქსოვ“,  შჷნს „ქსოვს“;  58.3. ხუალა  „რღვევა“...  ხჷნს „არღვევს“;

ა>ჷ, უ: 59.4. ლაფა „ვარდნა“;  ბლჷქ//ბლუქ „ვვარდები“ ლჷქ//ლუქ „ვარდები“, ლჷ//ლუ „ვარდება“

60.    ი>ჷ, უ: 5.შინა „ხსენება“ ბშჷ//ბშუ  „მახსოვს“, რშჷ//რშუ „გახსოვს“, შჷ//შუ „ახსოვს“.

ე>ჷ, ი: ქართ. 61.6. ღრენა > მეგრ. ღS`-რჷ-ნი.  ბღჷრინ//ბღირინ „ვღრენ“, ღჷრინ//ბღირინ „ღრენ“, ღჷ-ნჷ-ნჷ-ს//ღი-რი-ნჷ-ნც  „ღრენს“.

ბოლო მაგალითისებრად ქართ. ფუძედრეკადი (ფლექსიური) ზმნების ძირთა ე ხმოვნის შესატყვისად მეგრულში ჷ, ი, ო ხმოვნები წარმოჩნდებიან. ესენია: 62.7. დრეკა დჷრჷკუა / / დჷრიკუა//დირიკუა; 63.8. გრეხა-გჷრჷხუა// გჷრიხუა //გირიხუა //გჷროხუა //გიროხუა და ა.შ.

ჷ:ო შესატყვისობას იძლევა მეგრ. 64.9. თჷრი//თირი და იგივე მნიშვნელობით ქართ. 65.10. თოვლი;   მეგრ. 66.11. შჷ „სისველე, წყალი“; 67.12. შოლუა „დასველება“; 68.13. შოლირი „სველი“.

როგორც ვხედავთ, ჷ ყველა ხმოვნის ადგილზე ჩნდება რაც უიშვიათესი შემთხვევაა და არცერთი სხვა ხმოვნის  შემთხვევაში არ ფიქსირდება. ეს გვაფიქრებინებს რომ ჷ ამ ხმოვნებისგან  კი არა მიღებული, არამედ პირიქით, უღლება გვიჩვენებს დასაბამისმიერ ვითარებას. ანუ ხმოვნები ჷ ბგერის წარმომავლობისანი არიან.

მეგრულში არის წინადადება: შჷ რე „სველი არის“. ლოგიკურია დავუშვათ ამ უკანასკნელისგან ზემოთქმული შო-ლი-რის მიღება. რაკი, როგორც ვხედავთ, რე დღეს წარმოადგენს,  მიუთითებელ სიტუაციაში, არსებულის გამომხატველ სტატიკურ ზმნას, ხოლო რ-ი სუფიქსაცია უხშირესია, გასაგებია, ამ უკანასკნელის წარმოქმნის მოტივაცია: იგი განაპირობებდა გარკვეული შინაარსის მქონე სახელსადები მოვლენის ან საგნის მიუთითებელ სიტუაციაში არსებობის მტკიცებულებას. ამდაგვარია: 69.14. კჷ „მაგარი“, 70.15. კჷ რე „მაგარი არის“ და > 71.16.კირი  (კირი მაგარიცაა და -- სიმაგრის სიმბოლოც) ამ უკანასკნელისგან კი >72.17. კინა > 73.18. რკინა  მიიღება; 74 წჷ – „წელს, მიმდინარე წელს“, 75წჷ რე „წელს არის (მიმდინარე წელს არსებობს ან ხდება რამე)“ და >  76 წირი//წჷრი „წლევანდელი“; წა+რი > 77 წარი მეგრ. „წყალი“ 78 წ+ყ+რ-ი > წყარი „წყალი“. ამგვარად ბოლო მაგალითები:

შS --  შჷ   რე -> შოლირი  „სველი“

კS --  კჷ   რე -> კირი > კინა //> რკინა

წS --  წ   რე -> წირი // წSრი „წლევანდელი“

წა + რ-ი  -> წარი  „წყალი“

წ + ყ +რ ი ->წყარი„წყალი“ წარმოადგენენ მარტივიდან რთულის წარმოქმნის

დამაჯერებელ ურთიერთდამოწმებებს. მთლიანობაში კი ამ თავში დასახელებული მაგალითები, როგორც ვხედავთ, ჷ-დან  ყველა ხმოვანთა წარმოქმნის დაშვების შესაძლებლობას იძლევა. თუმცა ამ შესაძლებლობას გააჩნია უფრო მნიშვნელოვანი გარანტი. კერძოდ, ფაქტი იმისა, რომ არცერთი თანხმოვანი, განცალკევებით (თუ არა მიზანმიმართულად), ჷ გახმოვანების გარეშე ვერ წარმოითქმება.

            მაშასადამე, თუ რთული აღნაგობის სიტყვების წარმოქმნა ქართულ ენათმეცნიერებაში დაზუსტებულად, ერთეული სამეტყველო თანხმოვნური ძირების გართულებით მოხდა, ხოლო თუკი ამ თანხმოვანთა წარმოთქმა ჷ გახმოვანების გარეშე შეუძლებელია, იძულებულნი ვართ, დასაბამიდანვე, ამ ძირთა ჷ ვოკალიზავია ვაღიაროთ. ეს ერთი, მეორეც: დასახელებულ მაგალითებში ნათლად ჩანს: ერთი თანხმოვნით წარმოდგენილი სიტყვის ძირები გახლავთ სიტყვები, რომლებიც ფრაზად ერთიანდებოდნენ. ანუ ის რაც დღეს სიტყვაა -- იყო ფრაზა მაგ. წ+ ყ+რ-ი > წყარ-ი „დღეს წყალი“ წინათ იყო: წ „წყალი“+ყ „ყლაპვა“+რ-ი = „სასმელი (საყლაპავი) წყლის არსებობა“ შემდეგ ამდაგვარი -- წ+ყ+რ ფრაზის შინაარსი დავიწროვდა გახდა რა წყალ-ის აღმნიშვნელი. სამაგიეროდ ნეოლოგიზმის მეშვეობით გაჩნდნენ ახალი ფრაზები: წყარიშ შუმა „წყლის სმა“; ოშუმალი წყარი „სასმელი წყალი“  და ა.შ.

                                         ჰარმონიული   ჯგუფი

ქართულში არის ორი მწყობრი სისტემა თანხმოვანკომპლექსებისა, რომელთა წარმოთქმა, როგორც ეს ენათმეცნიერებაშია დადგენილი, სახმო სიმების ერთნაირი ჟღერის გარეშე არ ხდება.

მჟღერი თანხმოვნების ჟღერაც სახმო სიმების პერიოდული რხევებითაა გამოწვეული.

აღნიშნულ პროცესებში, რაკი სახმო სიმების რხევის პროდუქტი შესაძლებელია იყოს მხოლოდ ხმოვანი, ნახევარხმოვანი ან კვალი ამ ხმოვნისა (როგორც ეს მჟღერებშია. ე.ი), უპრიანი იქნებოდა გამჟღავნება ამ პროდუქტის ვინაობისა (რაობისა).

უეჭველია, იგი ჷ ხმოვანია, რადგან, ჯერ-ერთი, აქვეთქმული თვისებები:   მოგვევლინოს ხმოვნად ნახევარხმოვნად (ან კვალის დონემდე შესუსტდეს ე.ი), სხვა ხმოვნებისგან განსხვავებით, მხოლოდ მას გააჩნია და, მეორე, ქართვ. ენათმეცნიერთა (ნ.იმნაძე) კვლევით, ჷ ხმოვნის ფორმირებაზე, სხვა ხმოვნებთან შედარებით, ყველაზე ნაკლებად მონაწილეობს სამეტყველო აპარატის პირის ღრუს ნაწილი: იგი ყველა ხმოვანზე აღმატებულადაა, უშუალოდ, სახმო სიმების პროდუქტი.

ამგვარად, მჟღერების ჟღერა s ხმოვნის კვალია, ხოლო ჰარმონიულ ბგერათკომპლექსთა წარმოთქმისას, ინდმეტყველებით თავისებურებათა მიხედვით, იგი ხმოვანი ან ნახევარხმოვანია, ან კიდევ კვალის დონემდეა დასუსტებული. მაგ: სიტყვის გარეთ და ბუნებრივი მეტყველებით -- ბგ, ფქ, პკ, და ა. შ. ჰარმონიული თანხმოვანკომპლექსები წარმოითქმებიან როგორც ბsგs, ფsქs, პsკs. მაგრამ პირველი თანხმოვნის შემდეგ s ხმოვანი შესაძლებელია, სუსტად წარმოითქვას ან სრულიადაც წაიშალოს--ბგs, ფქs, პკs და ა.შ.

          ამ საოცარ, ენათმეცნიერებისათვის პრობლემატურ თვისებას s ხმოვნისა განსხვავებულ ინდწარმოთქმებში ისმოდეს როგორც ხმოვანი (ან შესუსტდეს და სრულიადაც წაიშალოს ე.ი.) ზემოთავებშიც მივანიშნეთ და მისი არქაულობით, სხვა ხმოვანთა წინაპრობით ავხსენით.

          ეს რაც შეეხება  ჰარმონიული ბგერათკომპლექსების პირველ კანონზომიერებას--მის გახმოვანებას.

          საბოლოო ჯამში კი ჰარმონიულ ბგერათკომპლექსები ხასიათდებიან შემდეგი კანონზომიერებებით: 1) როგორც აქვე ითქვა, ყველა მათგანის წარმოთქმას თან ახლავს სახმო სიმების ერთნაირი ქმედება; 2)ყველა კომპლექსი წყვილია (ორ-ორი თანხმოვნისგან არიან შემდგარი); 3)წინა წარმოების ბგერას (ბაგისმიერ ან წინაენისმიერს) მოსდევს--უკანა; 4) წყვილები ბუნებით მსგავსნი არიან: ბაგისმიერ თუ წინაენისმიერ ხშულმსკდომებს და აფრიკატებს მოსდევს უკანაენისმიერი ხშულმსკდომები (სისტემა A)  და ორივე სისტემაში მჟღერს--მჟღერი; ყრუ ფშვინვიერს--ყრუ ფშვინვიერი და აბრუბტივს--აბრუბტივი.

          ამდენი და ამდაგვარი კანონზომიერებებით შემკული მოვლენები, წარმოუდგენელია, იყოს შემთხვევითი და ბგერათა ნებისმიერ ცვლილება-დაკავშირებათა საფუძველზე წარმოქმნილი (პირობითი). ჰარ. ბკ-ები მიზეზშედეგობრივი მონაცემია. მათი წარმოქმნა, უეჭველია, განაპირობეს გარკვეულმა ეთიოფაქტორებმა (გარემოებებმა). ეს გახლავთ: 1)გახმოვანების შესახებ უკვე ვისაუბრეთ; 2) წოვის, როგორც ერთიან თანადროულ პროცესში, შეწოვა-გადაყლაპვის თანმიმდევრულ მოვლენების ხმიანობათა შესაბამისად, წინა და უკანა ენისმიერთა წინაპარ, წ და ყ ვერბალური ბგერების წარმოქმნა; 3) იგივე თანმიმდევრობით, მეტყველების დემიურგ ამ ორ ბგერათაგან, მათივე შეუღლებით, პირველი წყვილი წყ ჰარ. თანხმოვანკომპლექსის შექმნა; 4)აღნიშნული უთავდაპირველესი მინიმუმით, მეტყველების ცენტრის ჩასახვისა და ენის განვითარებისათვის საკმარ დიდ დროში (მინიმუმ 1 მლ.წ) მეტყველების ტრადიცია; 5)ამ საფუძველზე, მათგან წარმოქმნილ ჯერ წინა და უკანა ენისმიერთაგან, შემდეგ კი საერთოდ წინა და უკანა წარმოების თანხმოვანთაგან, კონტამინაციით, იგივე მიმდევრობების მქონე სისტემების შექმნა.

        ეთიოფაქტორთა აღწერილ მექანიზმში ნათლად ჩანს განპირობებულობა ჰარმ. კ-თა არა მარტო წარმოქმნისა, არამედ იმდაგვარი ფაქტობრივი კანონზომიერებებისა როგორიცაა წყვილობა და მიმდევრობა. რაც შეეხება წყვილებში თანხმოვანთა მსგავსებას, ბუნებრივია, როგორც წ გავს ყ ბგერას იმდაგვარადვე გვანან ერთმანეთს მათგან წარმოქმნილი თანხმოვანთა მიმდევრობები.

        ამგვარად, ჰარ. კ-ის: წყვილობა (მე-2); თანხმოვანთმიმდევრობა (მე-3) და მსგავსება (მე-4) კანონზომიერებები წ და ყ ბგერებით და წყ ბგერათკომპლექსით მეტყველების ტრადიციით, მათი ბუნებით და ანალოგიით (კონტამინაციით) არის განპირობებული,  რითაც ჰარმ. ბკ-ის რაობისა და წარმოქმნის პრობლემა მოხსნილია. თუმცა ეს როდი ნიშნავს ნებისმიერ მათთაგანს თავისი საკუთარი ბიოგრაფია არ გააჩნდეს, რაც, ბევრი მათთაგანის შემთხვევაში ჩვენს მიერვეა დადგენილი.

                                         წ       ბგერის      ალომორფები

წჷ-დან, როგორც დასაბისმიერი დედამარცვლიდან, წარმოიქმნენ ერთიდაიგივე და, იმავდროულად, მრავალ მნიშვნელობათა მომცველი ალომორფები. მაგ: წჷ//წა აღნიშნავდა წყალს რძეს, წოვას, ძუძუს, დედას და მათთან დაკავშირებულ მრავალ მნიშვნელობებს, მაგრამ იმასვე აკეთებდნენ: წი, წე, წუ, წო, წოუ, წუა  და  ა.შ. ალომორფები. შემდეგ პერიოდში ამათმა განიცადეს რი სუფიქსაცია (რომლის სიხშირეზე ჯერ კიდევ ი.ყიფშიძემ მიანიშნა). ასე წარმოიქმნენ ალომორფალური სამეტყველო ფორმები: წარ-ი,  წირ-ი, წერ-ი,  წურ-ი,  წორ-ი, წოურ-ი,  წუარ-ი, და ა.შ. გარდა ამისა, წ და ყ -- წოვისა და ყლაპვის სამეტყველო პირობითი რეფლექსი ქმნის ამავე პროცესთან, როგორც ერთიანის, სახელსადებ წყ კომბინაციას. ამ ძირმა კი ასევე რი სუფიქსაციით შექმნა ალომორფები. წარ, წყურ, წყორ,  წყირ,  წყერ,   წყუარ და ა.შ.

დასახელებულ ალომორფთ დღესაც შემორჩათ მონო და პოლისემიურობის ნიშნები. მაგ: მეგრ. წა//წარ//წალ  მოფერებით, მეგრულში დღესაც წყალია, მაგრამ ამას დამატებული, ქართ. წყალი//მეგრ. წყარი, ყველანი ერთად მდინარესაც აღნიშნავენ.

ხშირად იგივური საწყისი მნიშვნელობიდან საბოლოო -- ერთიდაიგივე სხვადასხვა გზებით მიიღება. მაგ: წერ და წირ ალომორფთა საწყისი მნიშვნელობა იყო ერთიდაიგივე - - წყალი. ერთ შემთხვევაში,  წერ ალომორფიდან ო>ე გადასვლით > 79 ო-წერ „ წყლიანი მიწა“ > 80 ე-წერ „უნაყოფო მცირემოსავლიანი მიწად“ გადააზრიანდა. მაგრამ იგივეა წირ ალომორფიდან -- 81 მ-წირ-ი  მიწა. გამოვლილია შემდეგი ფსიქოაქტები: წირ „წყალი“ >81 წირ-უა>//82 წურ-ვა და ამ პროცესის შედეგი: მოცულობაში წყლის კლების  აღქმები>კლების შემცირების, სიმცირის მოაზრებები და>83 მ-წირ-ი//>84 მ-ცირ-ე ტერმინთა წარმოქმნა>85 მ-წირ-ი მიწა  „უნაყოფო მცირემოსავლიანი მიწა“  (იხ.გვ 33-34).

მნიშვნელობის ცვლა ხშირად ხდება ალომორფთა დუბლირებით. მაგ: მეგრ. მასდარები: 86 წა-წა-ფა „სითხესთან ან სველ საგანთან მცირე კონტაქტი“, 87 ინო-წა-წა-ფა „წვერიანი ნივთის სითხეში ჩაყოფა“,  88 მი-კო-წა-წა-ფა „ზოგადად უმნიშვნელო კონტაქტი“ (ოდნავ შეხება); 89 მო-წა-წი-ლი „პირთამდე სავსე“, „მოცულობაში სითხის სიჭარბე“. იგივეა 90 წი-წინ-უა, რომელიც იმავდროულად, წყლიანი, დაჭაობებული მიწის ხმიანობაცაა; 91 მა-წი-წი-ნუ „პირთამდე გაავსო.“ 92 მო-წი-წი-ნა-ფი-ლი „პირთამდე გავსებული მოცულობა“. 93 წი-წი-ნა-ფა „დაჩირქებაცაა“. მაგ:94 წი-წი-ნა-ფი-ლი მუწუქი „სითხით სავსე ფურუნკული, კარბუნკული და ა.შ.“ (შდრ.95 სა-წერ-ელი  „პანარიციუმი“); 96 წი-წი-ნა-ფი-ლი სხული „97მ-წი-ფე მსხალი, გადამ-წი-ფებული ხილი“.

ბოლო მაგალითებში საყურადღებოა წი-წი-ნ ფუძე რომლის ნ სონორი რ>ნ როტაციის შემდგომი სუფიქსალური წარმონაქმნია: წი-წი-ნ<წი-წი-რ. ე.ი. დასახელებული წიწინუა გაორმაგებული სუფიქსაციის მაგალითია.

ქართ. 98 მა-წა-წურ-ი ჩვარია ოღონდ--ქვევრიდან წყლის ამოსაწური. ამიტომ მისი ეტიმოლოგია უცხადესია. იგივე ითქმის მასდარ 99 წუ-წ-ვა (<წუ-წ-უ-ა)//100 წუწაობას, მიმღეობა გა-წუ-წუ-ლი-ს; მასდარ 101 წურ-ვა, მიმღეობა 102 გა-წურ-ულ-ი და103 წურ-წურ-ი, 104 წურ-წურ-წურ-წურ-ით ტერმინთა შესახებ.

105 წო-წო-ქა „გარკვეული სახეობის წვენია“.  წყლისა და რძის აღმნიშვნელ ალომორფებიდან 106 წ-ვე-ნი-ს მნიშვნელობიდან (107<წო-წო-ქა-ს) მნიშვნელობამდე აღგზევებას წინ არა დაუდგება რა. რაც 108 წუ-წი „რისამე ჩამონადენი წვეთები-ს შემთხვევაშიც ვერ უარიყოფა).

მთლიანად ჩამოთვლილ  მეგრ. ქართ. მაგალითებში ალომორფთა საწყისი მნიშვნელობები შეუძლებელია არ ქონებოდათ მათივე დუბლირებით   და ასევე, ქვემოთდასახელებულ, ერთეულ ალომორფებიდან მიღებულ ლექსემებს, რომელ მნიშვნელობათაგან ისინი, შემდეგ (დროში), გარკვეულწილად დაიცალნენ. თუმცა არა იმდენად რომ მათთგან წარმომავლობას ვერ ადასტურებდნენ, გარდა ამისა ძირად მოცემული ალომორფები რთულდებოდნენ: მათ დაემატათ სადიფერენციო ბგერები ბ,ფ,მ,ს,დ,ტ, აფიქსები (ხშირია ორმაგი სუფიქსაცია), შეიცვალნენ როგორც ფონემატური შედგენილობით ასევე--ფონეტიკურადაც. ამნაირად წარმოქმნილ დღევანდელ მორფოლოგიური ძირებიდან შესაძლებელია მხოლოდ ეტიმოლოგიური  ალომორფალურის წარმოჩენა, ისიც ხშირად არა უნაკლოდ. ამიტომ, მთავარია, სისტემურობა ამ ეტიმოლოგიურ ძირთა მიღებისა რომელიც, თეორიის მტკიცებითი ნაწილის მთავარი საყრდენის--ხაზობრიობის ჩვენების უტყუარი გარანტია.

                      

                      წა  ალომორფის შედგენილობის მქონე სიტყვები

საწყისი ალომორფები უწყვეტად და უცხადესად დასურდებიან შემდეგ ლექსემებში: 109 წა-კურთხია მეგრ. „წყლის კურთხევა“; 110 წა-კი//111 წა-კა// 112 წა-თხი „მარილიანი წყალი ან შრატი“. შესაძლებელია წა-თ-ხი-ს  თ-ხი სუფიქსი კი არა, არამედ, იქნებ, ფრაგმენტია თხევადობის აღმნიშვნელ სიტყვებისა: 113.19. თხი-ერი, 114 სი-თხე. ანუ  წა-თხი  ერთგვაროვან მნიშვნელობათა: მარილიანი წყლისა და თხევადობის აღმნიშვნელ ძირებისაგან შედგება. ამას ვერ ვიტყოდით, რომ არ გვქონოდა ბილინგვა ტერმინი (მეგრ.+ქართ.) 115.20ფურ-თხი ზედმიწ. ცუდი სი-თხე (ფურ-ი  „ცუდი“ + თხი) და მეგრ. 116.21. ფურ-ტინ-ი. ფურ „ფურ+ტინ“ (<წირ „წყლის მნიშვნელობის ალომორფი“; შდრ. 117წი-ტ-ება < წი-წ-ება „ნერწყვის კბილებში გამოტარებით ფურთხება“; ასევე 118 წი-ტი<წი-წი იხ.( ქეგლ).

119 წა-კულა-კი „ნაჭუჭებიდან ახლად გამონასკნული ხილია, რომელსაც კურკა არ გამაგრებია“.  წა აქ ხილში წყლის,  სითხის შემცველობის მანიშნებელი, ხოლო კულა-კი და        120.22.კურ-კა ერთი საერთო წინაფორმიდან არიან: 121.23. კურ-აკ-ი >კურ-კა; 122.24. კურა-კი>კულა-კი (იხ.„გ.თ.’’კ ბგერა).

123 წა-მალ-ი  მეგრ. „წყალი+მალი, მკურნალი“ (შდრ. მჷმალე „მიხდება, მრგებს“, მალე „უხდება ჰრგებს“. გ.როგავა) წყალი ქართვ. მითოლოგიაში უკვდავების სიმბოლოა, რაც სამკურნალო წყლებით მდიდარ საქართველოში ბუნებრივია და ამიტომ, სახელდებაც ადეკვატურია.

124 წა-ბლი მიღებულია ორწილედი 125 წა+ბალი სიტყვისაგან. ეს წაბალი დადასტურებულია ტოპონიმიკაში:126 წე-ბელდა//127 წა-ბალი (გულირიფშის რნ). აქვე უნდა დავსახოთ 128.25. ბალ-ის სირბილით გამოწვეული მოტივაცია ქართ. მეგრ. ტერმინების სახელდებისა --129.26. რბილი//130.27. ლიბუ და აქედან 131 ლებ-ი//132 ლეიბ-ი და ბალი-ში-სა.

წა ალომორფისაგან მიღებულია ჰიდრონიმები და ტოპონიმები: 133 სინ-წა „სინის წყალი“ ქ.ზუგდიდი (სინ შუმერულ ასურული მთვარის ღვთაებაა); 134 წა-ჩხურ-ა „მდინარე, 135 წა-ჩხურ-ი სოფ. გეგეჭკორის რნ.“. წა „წყალი+ჩხურ-ი//ჩხურ-ა „ცივი“; 136 წა-სრი „სოფ.ჭიათურის რაიონი“:  წა+137 სირ „ძველქართული ჩიტი“ ეტყობა სირ ძველმეგრულშიც (კოლხურში) ჩიტი იყო, რადგან გვაქვს ტოპ. 138.28. სარ-ა-ქონ-ი. სარ<სირ „ჩიტი“;  139.29. ქონ<გორ „გორაკი“ ამ გორაკს დღეს ოჩიტოლი „საჩიტე“ ქვია; 140 წა-ქვა. წა+ქვა „სოფ.ორჯონიკიძის რნ.“ 141 წა-ღვერ-ი „სოფ. ბორჯომის რნ.“, 142 წა-ღვლ-ი „სოფ. ხაშურის რნ“. ამ ორი ტოპონიმის  ღვერ და ღვლ ნაწილები მიღებულია წყლის ღვარივით დინებიდან (ღვერ<ღვარ, ღვლ<ღვირ). თავად 143 ღვარ//144 ღვირ კი-მეგრ. 145 ღვარ-ა „ყვირილიდან“. შდრ. 146 ყვირ-ი-ლა მდინარე იმერეთში.  ეგრევე: 147 წარ-ღვნა (ღვნ-ა<ღუნ-ა<ღორ-ა  „მეგრ. ყვირილი“).

                              სხვა ალომორფები ჰიდრო და ტოპონიმიკაში

მდინარის პირად მდებარეობით განპირობებულ სოფლების სახელებში თითქმის ყველა წყლის მნიშვნელობის ალომორფი დასტურდება. ესენია: 148 წარ-ჩე  წარ+ჩე  „მეგრ. თეთრი“ გალის რნ. წარ-ი გვართა (გუდაუთა).  წარ+149.30. გვარ<გორ „გორაკი“ 150 წარ-ი-ში   „წყლისა“ ოჩამჩირე.  151 წარ-ი-თა  წარი+ თა  მეგრ. „ადგილი, სახლ-კარი“ ჯავა; 152 წან-ა-ში (ლენტეხი), 153 წან-კა-ლა-ურ-ი (შუახევი). წან<წარ ; 154 წალ-ას-ყური. წალ<წარ გარდაბანის რნ., 155 წელ-ა-თი შუახევის რნ; 156 წიარ-ა ცხინვალი; 157 წილ-ამი-ერი ცაგერი; 158 წილ-კა-ნი მცხეთა. 159 წილ<წირ;  160 წერ-ე-თი გორის რნ; 161 წინ-წყარ-ო თეთრი წყარო;  162 წი-წა-მურ-ი მცხეთა; 163 წი-წა-მურ- ა დუშეთი; 164 წო-ბენი (ისტ.გეოგრ.პუნქტი.აღმ.საქ-ში მდ.არაგვის ნაპირზე);  წო+ბენი „მეგრ.სწორი“. იგივეა 165 წუ-ბენი სამხრეთ ოსეთში და 166 ჭა-ბანი სამტრედიაში.  ჭა<წა, რაც 167 რი-ონი>რუ<ბონი და 168 ყუ-ბანი<წყუ-ბონი ეტიმოლოგიას იძლევა, რადგანაც ეტომოლოგიურად მეგრ.ბონი“სწორი“ ესადაგება კავკასიის კლაკნილი მდინარეების იშვიათ სწორ მონაკვეთებს; 169 წყე-მი აბაშა. წყე<წყერ ; 170 წუნ-და ტბა ასპინძაში 171 წუნ-და ისტორიული ქალაქი ჯავახეთში; 172 წყორ-ძა<წყორ-წა ახალციხე; 173 წყოუ-ში წალენჯიხა ; 174 წყრუ-თი (წყრ<წყურ)  ახალციხე; 175 წყურ-რგილი ოჩამჩირე;  წყურ“  წყარო+მეგრ. რგილი“ცივი“  176  წალ-ენ-ჯიხა ზედმიწ. წყლისკენა ციხე; 177 წყალ-ტუბო<წყარ-ტიბუ ზედმიწ „წყალი თბილი“(ა.ჩიქობქვა); 178 ჩხორო-წყუ „ცხრა წყარო“ და ა.შ.

                                                 ჭურჭლეულის      სახელები

            

       179 წა-ფა „თიხის ჯამი“ //180 წა-ფურ-ა  „იგივე დიდი თიხის ჯამი“. პირველი მიღებულია მეორისაგან, რომელიც მეგრ.წა“წყალი“ და  ფურ-ე „ცხელი “ კომპონენტებისაგან შედგება(ფა<ფურ-ა);  181 სა-წყა-ო(წყა<წყარ); 182 წი-წან-ი ( წან<წარ) „თიხის ჯამი ფშავ-ხევსურეთში“ 183 წურ-წუმ-ა მეგრ.“თუნგი“. წუმ<წურ;  184 ო-წუდ-ე ლაზ.საჭურჭლე წუდ<წურ;  185 ჭი-ჭლ-ა<წი-წლ-ა<წი-წალ-ა<წი-წარ-ა; „საწყაო ძვ.ქართულში“. 186 ჭარ-ი-კი საწყაო - ნახევარი კოკა; 187 ჭარ- ი-კა ჩაფი,  ჭარ<წარ; 188 ჭურ-ი<წურ-ი; 189 ჭურ-ჭელ-ი<წურ-წერ-ი; 190 ჭურ-ია მეგრ“ტბა“; 191  ჭურ-ა მეგრ.“კვახი ერთგვარი წყალს ცივად ინახავს“. ჭურ<წურ;  მეგრ.192სენ-ი<წენ-ი<წერ-ი„საინ-ი“; ტბა<ბწა.

წყლის პირას  თუ  წყალში ცხოვრებით გამოწვეული მოტივაციების

სახელდებები

    193 წა-ულა“ ძვირფასბეწვიანი წყლის პირად მობინადრე ცხოველი“. წა+ულა  მეგრ.“სვლა“მიანიშნებს ცხოველის წყლის პირად ბინადრობაზე , წყალში თუ სანაპიროებზე მოძრაობაზე.

    194 წა-ვი „ ეს ცხოველიც წყლის პირად ბინადარია. ამიტომ,დასაშვებია, ოდესღაც მასაც წა-ულა რქმეოდა და ვი ნაწილი ამ სახელისა იყოს აქვე თქმული-ულა - ს (უა>ვი)-ს  შედეგი ან სუფიქსალური მონაცემი. იგივე ითქმის მეგრ. 195 წ-ვი-ნარი „წა-ვი-ს“ თაობაზე (წ-ვი<წა-ვი);                                                                                                            196წან-წყარ-ა „ბოლოქანქარა“ ბინადრობს წყლის პირას. მისი მეორე სახელია წან-წყარ-ა(წან<წარ). ე.ი. წანწყარა ორწილედი: წარ და წყარ ალომორფებისგან შემდგარი სახელია.

     197 წერ-ო ჭაობის მიმომფრენი ფრინველი;

    198 წერ-ი  ქარიყლაპია;199 წებრ-ი მეგრ.“ქარიყლაპია“;

    200 წბერ-ი “ რაჭა-ლეჩხუმური ჭაჭის გამოსაწური წნეხი“;

     ბოლო ოთხი ჩამოთვლილი სახელი ამოსულია წყლის მნიშვნელობის წერ ალომორფიდან;

წერ-ო და წერ-ი მხოლოდ ბოლო ხმოვნებით განსხვავდებიან . მეგრ. წებრ-ი და რაჭა -ლეჩხ. წბერ-ი მაგალითებია იმისა , ალომორფის გართულების შემდეგ, თუ როგორ გადადის მადიფერენცირებელი ბ ბაგისმიერი ბგერა ინფიქსში: წერ “წყლის მნიშვნელობის ალომორფი“>//წერ-ი“ქარიყლაპია“>ბ-წერ-ი>//წე-ბ-რ-ი მეგრ“ქარიყლაპია“. ეგრევე: წერ-ი წყლის მნიშვნელობის ალომორფი>ბ-წერ-ი//წ-ბ-ერ-ი რაჭა-ლეჩხ.“ჭაჭის გამოსახდელი მოწყობილობა“;

    201 ჭან-არ-ი „თევზი კობრისებრთა ოჯახისა“. ჭან<წან<წარ;

    202 ჭა-ფალა „თევზების გვარი“; ჭა<წა;

    203 ტო-ბი „თევზი ერთგვარი“; 204 ტოფი მეგრ. „ტობი“ ტო<წო;

    205 ტარ-ა-ნი „თევზი კობრისებრთა ოჯახისა“. ტარ<წარ;

            ნიადაგში წყლის შემცველობით და მიწის ნაკვეთების წყლის პირას

                            მდებარეობით განპირობებული სახელები

ალომორფი წარ იძლევა ქართ. წალ-ა>206 ჭალ-ა და//მეგრ. წალ-ე>207 ჭალ-ეს;

როგორც ითქვა, მეგრ. წა, წარ, წალ, წყარ, წყურ,  და ქართ. წყალ,  ამჟამად წყლის და მდინარის  აღმნიშვნელი ძირები არიან. ე.ი: წარ-ი „ზოგადად წყალი“>წარ-ი „მდინარე“>წარ-ი>ჭალ-ა „წყლისპირა მიწა“ სემანტიკური გარდაქმნებია მომხდარი.

საინტერესოა, რომ ჭალ-ას გურიაში 208.31.მერე-საც ეძახიან, ხოლო სამეგრელოში ეს 209.32. მერე წყლისპირა მიწაა. იგი ინდოევროპულ ზღვის სახელებში პოულობს გამოძახილს               (იხ. გვ. 36-37).

ზოგჯერ რ-ი ან მისგან რ>ლ როტაციით წარმოქმნილი ლი ლა და ლე აფიქსები სიტყვის თავკიდურში გადაინაცლებენ: 210.33. წკა-რუ-ნი//211.34. წკა-რა-წკუ-რი>//212.35. რი-წკი-ნი. ეგრევე:213 რი-წა<წა-რი „ტბა აფხაზეთში“; 214 წა-რი>რი-წა>ლი-წა>ლი-ცა > ლიც  სვნ.„წყალი“

215 წალ-ი>ლიწ-ა+ვა სუფიქსაცია წ-ს გამჟღერებით --216 ლიძავა „ტოპონიმი აფხაზეთში“

ეგრევე: წე-ლე>ლე-წე „მდინარის პირა ტოპონიმი, ჩხოროწყუ“. უეჭველია წე ალომორფი ამ ტოპონიმისა--მდინარეზე, ლე პრეფიქსი კი მიწის ნაკვეთის მდინარისპირა მდებარეობაზე მიანიშნებდა, ისევე როგორც 217 ჭა-ლა-ს ჭა(<წა) ალომორფი და ლა სუფიქსი--იმასვე.

218 წა-როხ-ი>ტა-ლახ-ი: a) წა, როგორც ბევრჯერ ითქვა,  მეგრულად წყალია. b) როხ-ი ამავე ენაზე მიწის, დიდი და მკვრივი ნატეხი, ბელტია; c)219 წა+როხ-ი სიტყვათა შეერთება იძლევა მნიშვნელობას--„წყლიანი მიწა“; d)ტალახი წყალში აზელილი მიწაა. რაკი ოთხივე თეზა ჭეშმარიტია, თეზისი, ტალახი მიღებულია წა+როხი-საგან  სწორია, რაც არა მარტო წა>ტა და რო>ლა-ს განხორციელების სამტკიცი, არამედ წ>ტ, რ>ლ და ენათმეცნიერებაში სადაოდ მიჩნეულ (Resp. საპირისპიროდ) ო>ა  მიმართულების მაჩვენებელი საბუთიცაა.

220 ლე-წა>ლე-ტა მეგრ. „ტალახი“  ლაზ. „მიწა“ აქ აზრობრივი გადასვლებია: 221 ლე+წა „წყალი“>222 ლე-წა „წყლისპირა მიწა, სველი მიწა“ (წყლისპირა მიწა სველია)>ლე-ტა  მეგრ. „ტალახი“ ლაზ. „მიწა“. ამდაგვარი აზრობრივი მიგრაციები სრულიად ბუნებრივია, მოსალოდნელია და უმნიშვნელოვანესია აზროვნების განვითარების თვალსაზრისით.

ტალახიდან -- მიწის და, პირიქით მნიშვნელობათა მონაცვლეობა დასაშვებია. ქართ. მიწა კი პრობლემატურია: როგორ მივიღეთ წყლის აღმნიშვნელ წა-დან მისივე ანტონიმური--მიწის მნიშვნელობა? ამის გაგებას აადვილევს ჰ-ის სამეტყველო უნარის განვითარების იმ პერიოდის გათვალისწინება, როცა განიცდიდა რა ლექსიკურ დეფიციტს, ცდილობდა შეევსო იგი ახალწარმოქმნილი ბგერებით გართულებული ალომორფებით. ამ დროს წარმოიქმნენ ბაგეთა მოშველიებით--ბაგისმიერები; ენისწვერის, ზურგის და ძირის ამოქმედებით კი, შესაბამისად: დენტალები, ლატერალები, უკანაენისმიერები;

ტერმინ მიწა-ს წარმოქმნის შემთხვევაში, ქართ. კოლხ. ლე პრეფიქსის ფარდად 223 (ლე+წა>ლე-წა>ლე-ტა) გამოყენებულია მ ბაგისმიერი: 224 მ+წა>მ-წა>მიწა.

ზუსტად ამგვარადვეა წარმოქმნილი 225 ე-წერ-ი მისი მნიშვნელობები 1) „ისლოვან-გვიმროვანი-ტყე ველოვანი“ (საბა); 2)„მწირი უნაყოფო მიწა“ (ქეგლ.) პირობადებულია ამ მიწის წყალგაუმტარებლობით, რამაც მისი გადარეცხვა გამოიწვია. იგი სიღრმეებში მშრალი, ზედაპირზე კი, პირიქით, დაჭაობებულია. ორივე ეს თვისება კი, უნდა ვიფიქროთ, გამოხატა წყლის მნიშვნელობის წერ ალომორფმა. აქაც, როგორც ტ. მიწის  წარმოქმნის შემთხვევაში, ფონეტიკურ ცვლილებებს, ძირითადად, იწვევს მ  ბაგისმიერი: წერ>მწერ>მეწერ>ეწერ. ბუნებრივია, შემდგომ ეწერი, გარდა ზემოთთქმული მნიშვნელობებისა, ნიადაგის ზოგადი სახელი გამხდარიყო, რაც ასეც მოხდა.

მიწის    ღვთაება -- დემეტერ

ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, აფხაზებს და ქართველებს მიწა გაღმერთებული ქონიათ. მის მიერ დასახელებულ: გორის ანგელოზი, ადგილის დედა, ხმელთმოურავი, მეგრ. ნერჩიშ პატონი, სვ. ლამზირ, აფხ. აჟაჰარა-ს და ა.შ. მიწის ღვთაების ფუნქცია გააჩნდათ.

როგორც ღვთაება, განსაკუთრებით, ხასგასმითაა აღნიშნული დედამიწა: „...ძველს დროს ქართველი თაყვანს სცემდა “დედამიწას“ ვითარცა ღვთაებას... განთქმული მცირე აზიაში და ბერძენთა მიწის ღვთაება დემეტერ, რომელიც დემატერადაც იწოდებოდა... მეცნიერთა აზრით, დედამიწას უნდა ნიშნავდეს და ორწილედად მიაჩნიათ: დე//და და მეტერ//მატერ. უკანასკნელს ყველანი ბერძნულ დედად თვლიან... ქართულში და სხვა მონათესავე ენებში დე//და და მეტერ შეკვეცილი სახეა დედასი. მაშასადამე, დემეტერ ანუ დამატერ ან უნდა შედგებოდეს, თუ რომ მეორე ნაწილი ბერძნულია, ორი სიტყვისაგან: დე=დედა+მეტერ (ბერძ. დედა); და (=დედა+მატერ ბერძ. დედა) ან არა და, თუ რომ მეტერიც ბერძნული არ გამოდგა შეიძლება უდრიდეს მიწას-ო...“(ხაზგასმა ე.ი.)

დიახ, ჯავახიშვილის ბოლო ვარაუდი სწორია: დედა-მიწა-ს გააჩნდა ორეული--226 დედა-მ-ეწერ-ი, რომლის მეორე კომპონენტი (მეწერი), აქვე ზემოთმული, ეწერ სიტყვის მ   ბაგისმიერი მადიფერენცებელი ბგერით გართულების შედეგადაა მიღებული. 227 (ეწერ+მ>მეწერ). ხოლო დედა-მეწერ>//დედა-მეტერ>//დე-მეტერ სახელთა წარმოქმნა, ქართ. ბგერათცვლილებების კანონზომიერებებით, წინააღმდეგობას არ შეიცავს.

წყლისა და წყალსატევების მოძრაობის თვისებებიდან თუ

მდგომარეობიდან წარმოქმნილი სახელები

აქედან იქით მიმართულების (და ა.შ. იხ. ქეგლ) აღმნიშვნელი ზმნისწინი  წა ძვ.ქართ. ზმნის წინსართ--წარ წარმომავლობისად ითვლება. მათგან ასეულობით ქართ. ზმნა იწარმოება.

წყლის ერთ ერთი მთავარი თვისება მოძრაობაა, ამიტომ, წყლის, მდინარის მნიშვნელობის მქონე ალომორფთა წარმოთქმა, ფაქტია, გამოიწვევდა მდინარეების, მოძრაობის ასოციაციურ წარმოდგენებს. გარდა ამისა, განსხვავებით მყარი სხეულებისაგან, რომლებიც დაყრისას გროვებად ხვავდებიან, წყალი, თუ დამკვირვებელთან იღვრება, ყოველთვის გაედინება და იძლევა აქედან იქით მოძრაობის (გამდინარების) მოაზრების წარმოქმნის შესაძლებლობას. სწორედ ეს ფაქტი გვაძლევს საშუალებას ვამტკიცოთ: ზმნისწინი წარ>//წა გახლდათ წყლის, მდინარის მნიშვნელობის ალომორფი 228 წარ, რომლის წარმოთქმა წყლის მდინარების და გამდინარების წარმოდგენას იძლეოდა, ამიტომ იგი ქმედებად და ქმედების მიმართულებად გადააზრიანდა. ხოლო შემდგომ, გახდა რა ზმნისწინი, სხვა ფუნქციებიც შეიძინა. ამ მოსაზრებებს ადასტურებენ: ქართ. 229 წინ<წირ;  მეგრ.230  წიმ-ი<წირ-ი  „წინ“ ქართ. 231 წინმავალი, 232 წინსვლა; მეგრ. 233 წიმიულა, „წინსვლა“, 234  წS`მოკინა „წა-წე-ვა.“  და ა.შ.

235 წარ-ს-ულ-ი: წარ „წყალი+ს-ულ-ი.“ მეორე ნაწილი ამ სიტყვისა (სუ-ლ-ი) გახლავთ მეგრ. ულა ზმნისაგან ქართ. შესატყვისის (სვლა) წარმომქმნელი შუალედური ფორმა 236 ს-ულ-ა-ს ფონეტიკური ვარიანტი:237.36. ულა>სულ-ა>სვლა.

არის ასეთი ქართ. ლოგოფრაზა: „მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა“. წყლის ჩამდინარების დრო წარსულია. დღევანდელი მეგრულით--სიტყვასიტყვით 238 „წასული“ არის წარსული და გამოითქმის როგორც --239.37 ული-რი.  რათქმაუნდა, ეს უკანასკნელი, 240 წარ-ული-რი (სიტყვასიტყვით წყალ ჩავლილი) წინაფორმის წარ ნაწილის მოკვეცით, ხოლო 241 წარ-(ს)-ული-რი (სიტყვასიტყვით წყალ ჩავლილი) რესტავრირებული ფორმის გამარტივებითაა მიღებული და ყველანი აღნიშნავენ „წყალჩავლილს“  და  კონკრეტულის აბსტრაქტიზაციის ნათელ მაგალითს წარმოადგენენ.

242 წარ-მავალი „ხანმოკლე“. აქ წყლის ჩამდინარებაა ხანმოკლეობის აზრობრივი ამოსავალი. წარმომავლობით მეგრ. წარსული და  ქართ. წარმავალი ურთიერთმასაბუთებელი ტერმინები არიან.

243 წარ+მატება >წარმატება.   ტერმინი წყლის ადიდების, მატების მოაზრებასთანაა დაკავშირებული და, ნამდვილად, არაა მოკლებული გამომხატველობას. მისი საპირისპიროა 244 წარ-უ-მატებ- ლობა.

244 მატება. ეს ტერმინი უფრო ადრეულია, ვიდრე კომპოზიტი წარ-მატება: მა-ტ-ება. ძირია ტ (<წ). აქაც წყლის  ადიდების  თვალსაჩინოებაა  სახელდების საწინდარი. იგი მათემატიკური ტერმინია და ამდენად -- დიდმნიშვნელოვანი. სახელდების მისი თვალსაჩინო მოტივაცია კი მისსავე პირველქმნადობაზე მიგვანიშნებს. იგივე ითქმის ქართ.245 ტე-ვა //246 ნ-ტ-ია,//247დო-ნ-ტ-ირ-ა და „ 249 და-ტ-ევა-ას“ შესახებ, რომელთა სახელდების საფუძველი, ადიდებისას, წყალსატევიში ან სხვა მოცულობაში დაუტევლობის აღქმითი კავშირებია.

250 მიმა-ტ-ება, მა-ტ-ება, ტერმინთა მეგრ.შესატყვისები 251 მე-ძ-ინა, 252 მო-ძ-ინა (ძ<წ) და-253 ძ-ინა „მატება“ გვავარაუდებინებს, წინათ, ქართულშიც მეგრ. ძ-ინას ფარდ.254 ტ-ებას არსებობას

255 გო-ძ-ინა მეგრ.“მატება“ მოცულობაში, არ ითარგმნის (ქართულში შესატყვისი არ გააჩნია), ნიშნავს მოცულობაში ყველა პარამეტრით მატებას.  ასეთი, მეგრ. ზმნისწინთა გამოყენებით მიღებული,  ზმნური ფორმები, მეგრულში, მრავალრიცხოვანია.

მატების ანტონიმია 256 შემცირება. ძირია ცირ, ამოსავლიდან წირ, რადგან ობიექტი  რომლის ან რომლიდანაც 257 წირ-უა// მეგრ.258 წურ-ვა ხდება მასში წყლის(სითხის) მასა კლებულობს, უკანასკნელ აზრს ადასტურებენ ტერმინები: მეგრ,259 წირ-ადუა//260 წრ-ეტა (<წერ-ერტა);261 წირ-ადილი // „262 გამო-წურ-ული“, გამომშრალი; 263 წჷრ-დე //264 წირ-დე „მშრალი, ხმელეთი“,265 წჷრ-დაფა //266 წირ-დაფა „მშრალზე დაუსველებლად სიარული“ და ა.შ.

ქართ.267 მ-წირ-ი პირდაპირ დასტურია ჩვენი მსჯელობის სისწორისა: მ-წირ-ი-მოსავალი == მცირე მოსავალი: მ-წირ-ი მიწა == უნაყოფო, მცირე მოსავლიანი მიწა, იგივე 268 ე-წერ-ი . სიმცირის გაგებიდანაა მწირის სხვა მნიშვნელობებიც: უქონელი, უთვისტომო  და, თქვენ  წარმოიდგინეთ, ძვ.ქართ. მორჩილი“მონასტრის მსახურიც“, რადგან, ჯერერთი ,ეს მსახური, უდაოა, უქონელი იყო და, მეორე, მორჩილი  მეგრულად მცირეა, ხოლო ქართ. ფიგურალურ მეტყველებაში კი --  მომცრო.

მაშასადამე, ქართ. მათემატიკური ტერმინები: მ-ცირ-ე და მა-ტ-ება, შესაბამისად, წყლის (მდინარის) კლება-ადიდებასთან უშუალო კავშირში არიან და მათმა აზრობრივმა ამოსავლიანობამ ობიექტურიდან -- აბსტრაქტულში არამარტო ამ ტერმინთა, არამედ მათემატიკის , როგორც, მეცნიერების ამოსავლიანობაზე  უნდა დაგვაფიქროს(იხ. გვ. 108-111).

სიმცირის აღმნიშვნელი ტერმინები სხვა ალომორფებიდანაც მიიღებიან. წი-დან:269 წი-პუკა“ ძალიან პატარა“ ;270 წი-პრანა „ჭივჭავი“;271 წი-პ-წა „ყურძნის თესლი.’’ ჭივჭავი და ყურძნის თესლი, რათქმაუნდა, ძალიან პატარაა. იგივეა --272 წრ-იპა. იხ.ქეგლ.

სადიფერენციო ბაგისმიერის  მოშველიებით მიიღებიან შემდეგი ფორმები: პ+წა>პწა> 273პა-წა, იგივე274 პა-წი-ა,275 პა-წა-წი-ნა,276 პა-წა-წკინ-ტელა და ა.შ.

ბავშვებს ხშირად მიმართავენ მოფერებითი სიტყვებით : პა-წა, პა-წია  და ა.შ.

როცა წ  შეიცვლება ტ ბგერად, რაც ჩვენ უკვე დავაფიქსირეთ და ენათმეცნიერებაში დადასტურებულია, პა-წა გვაძლევს 277 პა-ტას და შემდეგ -- 278 პა-ტა-რას. მაშასადამე, ბავშვის მოფერებითმა სახელმა  პაწამ მოგვცა პირსახელები ქართ.279 პატა //280 პაატა  და მეგრ. 281 ბატა. მართლაც, ჯერერთი, მოფერებითი სახელი ბავშვობისა მთელი ცხოვრების მანძილზე  შერჩება ხოლმე ადამიანს, ხოლო, მეორე, ბატა, გარდა იმისა, რომ სახელია, მოფერებითი სირტყვაცაა:  მეგრ. == (დაახლოებით) გეთაყვას. რაკი გვაქვს პაწა, პაწია, 282 პაჭა, 283 პაჭა-პუჭა, მეგრ. //284 ჭი-ჭე//ლაზ. 285 ჭუტა „პატარა“(აქედან თვალების მოჭუტვა ანუ თვალების დაპატარავება მ. ბასარია). სრულიად ლოგიკურია, წარსულში წი-წე, წუ-წა ალომორფების და სხვა ამდაგვარი მოფერებითი წ  ბგერის ორმარცვლიანი სახელების არსებობა, რომლებმაც მოგვცეს შემდეგი გვარ-სახელები: წი-წი>286 ჭი-ჭი(ქალის სახელი)// 287ჭი-ჭი-კო (მამაკაცის სახელი), 288 ჭუ-ტა (ქალის სახელი); გვარი--ჭა-ჭია.

289 ტა-ტა. იგი პირსახელია, მაგრამ აგრეთვე ძირია საბავშვო მოფერებითი სიტყვისა 290 ტა-ტა-ლი, „ტურფა, მშვენიერი.“ იგივეა 291 ტა-ტა-ჩი (<ტა-ტა-ში). იგი-- მამაკაცის,  ხოლო 292 ტა-ტი ქალის სახელია. ამ უკანასკნელიდანაა გვარი 293 ტატი-შვილი.

294 ტუ-ტუ მამაკაცის სახელია, 295 ტუ-ტუ-ლია კი მეგრ. საბავშვო მოფერებითი სიტყვაა.

მეგრ. ხშირია ასეთი სახელები 296 ტი-ტო, 297 ტო-ტო, 298 ტი-ტე, 299 ტა-ტუ, 300 ტი-ტუ და ა.შ. რომელთა ტ ბგერის ადგილზე წინათ, უდაოა , წ იყო.

ტერმინთა სისტემების: a) მეგრ. 301 გო-ტ-ება „გა-შ-ვება, ა-შ-ვება“; ძვ. ქართ. 302 აღ-ტ-ე-ვ-ება „აშვება“, 303 გან-ტ-ე-ვ-ება „გაშვება“; მეგრ. 304 რ-ტ-ება „გაქცევა“; ქართ. 305 ლ-ტ-ოლვა, 306 ტ-ოლვილი (ტ<წ) და ა.შ. აზრობრივი ამოსავალი, დასაშვებია, იყოს ადიდებული (დაგუბებული) წყლის გამდინარება (გაშვება), ხოლო:

b) მეგრ. 307 თ-ება//ქართ. 308 გა-თ-ავება (თ<ტ<წ); მეგრ. 309 დო-ტ-ება//ქართ. 310 და-ტ-ოვება, მეგრ. 311 ა-ტ-ება „შერჩენა“ //ქართ. შე-ტ-ოვება; მეგრ. მე-ტ-ება//ქართ. მი-ტ-ოვება და ა.შ. ტერმინების კი, პირიქით: გვალვისა თუ სხვა მიზეზთა გამო, მდინარეთა მდინარების ან წვიმიანობის შეწყვეტა.

c) ამ უკანასკნელ შინაარსთან ახლოს არიან ტერმინები: ქართ. 312 წყ-ვ-ეტა, 313 შე-წყ-ვ-ეტა,  314 მო-წყ-ვ-ეტა, 315 გადა-წყ-ვ-ეტა, 316 წა-წყ-ვ-ეტა და ა.შ. ასევე მეგრ. 317 ჭყ-ვ-ად-უა//318 მე-ჭყ-ვ-ადუა „შეწყვეტა“; 319 გინო-ჭყ-ვ-ად-უა „გადაწყვეტა“; 320 მო-ჭყ-ვ-ად-უა „მოწყვეტა“ და ა.შ., ოღონდ ისინი წყლის მნიშვნელობის წყ ბგერათკომპლექსიდან არიან, რითაც ქმნიან პარალელს b) ჯგუფის თ//ტ(<წ)ძირიანებთან.

d) ნიშანდობლივი გარემოებაა ისიც, რომ, ზემოთდასახელებულ, b) ჯგუფის სიტყვების ტ//თ ძირის ფარდად მათ ანტონიმურ და a) ჯგუფთან შინაარსით დაახლოებულ --321 წამო-წყ-ება, 322 და-წყ-ება//323 წS-მო-ჭყ-აფა, 324 დო-ჭყ-აფა, 325 გო-ჭყ-აფა (ახლის დამკვიდრება. ქართ. შესატყვისი არ გააჩნია) და ა.შ. ტერმინებში,  ენათმეცნიერებაში წყლის ძირად მიჩნეული,   წყ(>ჭყ) ბკ. გაგვაჩნია, ხოლო, საბოლოო ჯამში, ამდაგვარი პარელელები ყველა ამ ჯგუფების წყალთან კავშირს ცხადყოფს.

რაც შეეხება a),d) ჯგუფების ტერმინთა აზრობრივ ამოსავლად ადიდებული წყლის გამდინარების (გაშვების), ხოლო b),c) ჯგუფთა კი წვიმიანობისა და მდინარეთა მდინარების შემცირება  შეწყვეტის  დასახვას, ამ ოთხი ფ.ს. ჯგუფების ურთიერთმადასტურებლად  გვერდიგვერდ (ლატერალურად) დგომა--პარალელიზმი ეჭვის შეტანის საშუალებას არ იძლევა.

e) თუმცა სახეზეა კიდევ მე-5, ასევე წყლის მნიშვნელობით განპირობებული, ფ.ს. ჯგუფი, ოღონდ სულ სხვა -- შ ხმაბაძვითი ბგერიდან: ესენია 326 გა-შ-ვ-ება (< 327გა-შ-უ-ება), 328 ა-შ-ვ-ება (<ა-შ-უ-ება), მეგრ. 329 ჩქ-უ-მალა//<შქ-უ-მალა (მომხდარია ჩქ<შქ აფრიკატიზაცია) „გაშვება, გაგზავნა“; 330 ე-შქ-უ-მალა „აშვება.“  დასახელებულ ქართ. მეგრ. სიტყვათა ძირები კანონზომიერ--შ:შქ ბგერათ შესატყვისობებს აღადგენენ. შჷ ერთმარცვლიანი სიტყვა კი, როგორც უკვე ითქვა, მეგრ. დღესაც წყალს აღნიშნავს, ხოლო ამის გათვალისწინება მსგავსი შინაარსის ტ და წყ (>ჭყ) ძირიანთა, (a. და d. ჯგუფის სიტყვათა) კვლავ წყალთან კავშირზე მიუთითებს.

ასეთი ბი, ტრი და ა.შ. ლატერალური, ურთიერთმასაბუთებელი, ჯგუფების წარმოჩენა თავისებური მეთოდია ჩვენი თეორიის მტკიცებით ნაწილში.

წალ ალომორფიდან არიან სიტყვები: 331 წალ-ი-კი, 332 წალ-ი-კ, 333 წალ-ი-კ-წალ-ი-კ-ად, 334 და- წალ-ი-კ-ებით „ერთიმეორის მიყოლებით მწკრივად მიმავალი ფრინველი ან სხვა რამე).

წალ ალომორფი, გარდა  ზემოთქმულისა, დასტურდება--335 წალ-ვა,//336 მო-წალ-ვა//მეგრ.    337 ნ-წალ-უა//338 მო-ნ-წალ-უა „მოფუფქვა, მცირედ მოხარშვა“; 339 მო-წალ-ეს//340 მო-ნ-წალ-ეს „მცირედ მოხარშეს“; 341 მო-წალ-ული//მეგრ. 342 მო-ნ-წალ-ირი და ა.შ. უამრავი ზმნური ფორმების სახით. აგრეთვე, რაკი მეგრ. წარი>//წალი მოფერებით დღესაც წყალია, არ შევცდებით თუ მნიშვნელობით ამოსავლად დაწალიკების გამომხატველ ტერმინებისა ციდან თუ სხვა ობიექტებიდან წყლის წვეთების თანმიმდევრობით, ერთმანეთის მიყოლებით ვარდნას დავსახავთ. კი//კ ნაწილი ამ სიტყვებისა გახლავთ ოდინდელი, ამჟამად უკვე ძირს შეზრდილი, სუფიქსი. და-წალ-იკ-ება, რათქმაუნდა, გარკვეულწილად, განცალკევების მოაზრებასაც მოიცავს. ამიტომ, აქედანვეა: 343 ცალ-ი,   344 ცალ-ცალ-ი//მეგრ. 345 ცალ-ცალ-ო „თითო-თითოდ“ (ც<წ) და შესაძლებელია, ისეთი დაშორებული შინაარსის ტერმინიც კი როგორიც -- 346 მო-ცალ-ე-ობაა, რომლის ამოსავალი შეიძლება ყოფილიყო ცალ-ად ყოფნის 347 გან-ცალ-კე-ვ-ების მოაზრებები. ასეთი დაშვების მართებულობაზე მეტყველებს ქართ. 348 მა-ცალ-ე//მეგრ. 349 ქჷმა-ცალ-ი „მომითმინე, დრო მომეცი, ხელს ნუ მიშლი,“ რომელიც, გარდა ამ აღნიშნული მნიშვნელობებისა, გან-ცალ-კე-ვ-ებ-ასაც გულისხმობს.

ცალ (<წალ<წარ), როგორც ვხედავთ, წყლის მნიშვნელობის წარ ალომორფიდანაა.

წ  ბგერის წორ ალომორფი მეგრულში წყვილის აღმნიშვნელია. წყვილი ცალის საპირისპირო მცნებაა, მაგრამ პირველი არ არსებობს მეორეს გარეშე.  ეს ერთი, მეორეც: ანტონიმური ცნებების ერთი საერთო საწყისიდან მომდინარეობა ენათმეცნიერებაში ხშირი მოვლენაა. ამიტომ, მეგრ.350 წორ-ო//„წყვილი, წყვილად;“//351 წორ-წორ-ი//352 წორ-წორ-ო//353 წორ-ო-წორ-ო „წყვილწვილად“  სიტყვებში, როგორც ვხედავთ, წორ ალომორფი უცვლელადაა შენარჩუნებული.

მაშასადამე, წარ>ცალ-ი და წორ-წორ-ო „წყვილი“ გახლავთ ურთიერთმასაბუთებული  ბილატერალური სისტემა.

f)  ეგ ორი სისტემა მესამის აღმოჩენისკენ გვიბიძგებს: ქართ.355 წყ-ვ-ილ-ი, 356  წყ-ვ-ილ-წყ-ვ-ილ-ი//მეგრ.357 წყ-ვ-ილ-ო-წყ-ვ-ილ-ო, სავსებით შესაძლებელია, იყოს წ ბგერის წყ-ორ ალომორფიდან ო>ვი და რ>ლ, ენათმეცნიერებაში დადასტურებული მოვლენების შემდეგ.

ვინ იფიქრებდა, ჩამოთვლილი ისეთი აბსტრაქტული სიტყვების როგორიც  ცალ-ი წყ-ვ-ილ-ი წყ-ვ-ეტაა ან და-წალ-ი-კ-ების, მით უფრო, მატებას  ან  შემცირებას  და ა.შ. წყალთან რამენაირი მსგავსება ექნებოდა, მაგრამ როგორც კი წარმოვიდგენთ, ერთეული, წყვილი  და  ა.შ. წვეთების ხეთა ტოტებიდან, ფოთლებიდან და ა.შ. წყვეტა  და  თანმიმდევრულ ვარდნას, ან თვისებას წყლისა დაგუბდეს,  ადიდდეს  მერე კი იკლოს,  ეს შეხედულება პირუკუ შეიცვლება: დასახელებული თვისებები წყლისა პირდაპირ  სარკესავითაა ასახული ამ სიტყვებში. ასეთი თვალსაჩინოებით გამორჩეული თვისებები  ხიდია ერთი სემანტიკური ველიდან მეორეზე გადასასვლელად. რამდენადაც თვალსაჩინოა  თვისება იმდენადვე მოსალოდნელი და სარწმუნოა გადასვლა მაგ: ერთეული წვეთების ვარდნის აღქმა ან ამ აღქმის განახლება (წარმოდგენა) თუ იწვევს მიხვედრილობას დაწალიკებისა, განცალკევებისა, შესაბამისად, წყვილი წვეთების ან მრავალწყვილა წვეთების იგივე პროცესი--იძლევა დაწყვილების გაგებას და ა.შ.

ყველაფერი ეს იწვევდა აზროვნების განვითარებას, რისი შედეგიც პრაქტიკაშიც ვლინდებოდა. კერძოდ: ცნობილია, რომ წყლისა და მზის მოძრაობებს კაცობრიობა ოდითგანვე დროის საზომად იყენებდა. ვლ.ალფენიძის მიხედვით ქართვ. 358-38 ჟამი მიღებულია მეგრ. 359-39 ბ-ჟამი „მზიანი“-დან და წარმოიქმნა იმ დროს, როცა კაცობრიობამ ამ მზის საათით სარგებლობა დაიწყო. ეს სრულიად გამჭირვალე, ჭეშმარიტი ეტიმოლოგია (რესპ. აღმოჩენა) დიდმნიშვნელოვანია, რადგან მზის მოძრაობის დროის საზომად გამომყენებელთა პრიორიტეტზე თუ არა თავისთავადობაზე მაინც მიუთითებს.

რაც შეეხება დროის საზომად წყლის გამოყენებას, ქართველურ პრიორიტეტს არაერთი, არამედ წყლის მნიშვნელობის ალომორფებიდან ამოსული უამრავი ტერმინი ამტკიცებს. ესენია: ქართ. 360 წუ-თი//მეგრ.361 წუ-ნი (<წუ-რი);  ქართ. 362 წამ-ი (<წარ-ი)//მეგრ. 363 წა-წამ-ი (წამ<წარ); ქართ. 364 წელ-ი (<წერ-ი)//365 წელ-ი-წა-დი//მეგრ.  366 წან-ა (<წარ-ა)//367 წან-მო-წან-ა; 368 წჷ//369 წი „წელს“; 370 წან-ას „მომავალ წელს“, 371 გე-წან-ა (მომავალი წლის შემდგომი წელი); 372 გო-წ-ოს „შარშან“ 373 გო-წ-ოხ „შარშანწინ“; ქართ. 374 აწ „ახლა“, 375 უ-წინ, 376 წინ-და-წინ, 377 უ-წინ-დელ, 378 უ-წინ-დე-ბუ-რი (წინ<წირ) და ა.შ.

ქართველურში მთვარის სახელისა--379-40 თთუე//მეგრ. 380-41 თუთა და კალენდარული თვის -- 381-42 თვე//მეგრ. 382-43 თუთა სახელთა იგივეობაც, დროის ამ კალენდარული მონაკვეთის დასადგენად, მთვარის მოძრაობის (ციკლის) გამოყენებით არის გამოწვეული. ამდაგვარი ტრადიცია ბევრ ენაშია, მაგრამ საწყისი იქ უნდა ვეძიოთ სადაც, აქვე ზემოთხსენებული, სხვა საწყისებია, ანუ ქართველურში.

ინდოევროპული მარი-ლი-ს -- სალ, სოლ და ზღვის აღმნიშვნელ  -  -                               მარ, მერ, მორ ძირთა წარმომავლობა

    დაგემოვნებით წყალი შეიძლება იყოს მტკნარი (უგემო), მჟავე, მარილიანი და ა.შ.

    ტერმინები: 383 ძმარი, 384 მწარი//385 მწარე (მნიშვნელობები იხ. ქეგლ)//მეგრ.386 მწარე//ნწარე ფორმით და შინაარსით ისე ახლოს არიან ერთმანეთთან და მეგრ. წარ-ი „წყალთან,“რომ მათი მნიშვნელობითი ურთიერთგანპირობებულობა და იმ შემთხვევაში თუ, ეს უკანასკნელი(წყალი), შეიძლება იყოს მწარე თუ მჟავე, მაშინ სწორედ აქედან,  წარმომავლობა საეჭვო არ უნდა იყოს. საქართველო კი მდიდარია მჟავე თუ ტუტე წყლებით. ასევე მათი ფონეტიკურ-სემანტიკური ამოსავალი შეიძლება იყოს ზღვის მარილიანი წყალი და მისი მწარე გემო.

    ე.ი: წარ „წყალი“>წარ  „ზღვის მარილიანი (მწარე) წყალი“ >მ-წარ-ი// მ-წარ-ე// მეგრ. წარ-ე//ნ-წარ-ე>  387 გამ-წარ-ე-ბა//მეგრ. 388 გა-ნ-წარ-ება (უამრავი ზმნური ფორმებით).

    ერთის მხრივ, შ ხმაბაძვითი ბგერიდან ქართულში გვაქვს: 388-44 ვე-ჟა (<ვე-შა) „მჟავე წყალი“; ქართველურში (მეგრ.ქართ.) 389-45 მჟა-ვა (<მ-შა-ვა), 390-46 მ-ჟა-ვე (<მ-შა-ვე) და მეორეს მხრივ: წS ალომორფიდან 391 ვე-ძა (<ვე-წა) „მჟავე წყალი“; 392 მ-წნ-ილი „მჟავე ბოსტნეული“ 393 და-მ-წნ-ილება, 394 და-მ-წნ-ილ-ებული (წნ<წინ<წირ).

რამეთუ მეგრულში შჷ და წა დღესაც წყლის მნიშვნელობის სიტყვები არიან, აღწერილი ურთიერთმამტკიცებელი მოვლენები სხვა დასაბუთებას არ საჭიროებენ. ოღონდ, აღნიშნულთან მიმართებით, ღირსსაცნობია კიდევ ერთი ურთიერთმადასტურებელი ფაქტი: თუ ზემოთქმულმა სიტყვამ -- მ-წ-არ-ი „სპეციფიური გემოს მქონე ზღვის მარილიანი წყალი“ მოგვცა სიმწრის, უსიემოვნების გამომხატველი--გა-მ-წარ-ება//გა-ნ-წარ-ება, უამრავი ზმნური ფორმებით, ეგრევე--შა-ვა//შა-ვე//ვე-შა, აღდგენილი ფორმები, გვაძლევენ ზმნა 395-47 გა-ვე-შე-ბას „ძლიერ გაჯავრებას“, რაც, რათქმაუნდა, იგივე გამწარებაცაა.

   წ>ძ გამჟღერებით ვე-ძა (<ვე-წა) „მჟავე წყლის“ აღმნიშვნელი ტერმინის წარმოქმნის ფაქტი გათვალისწინებით იმისა, რომ ძმარი  გარკვეული  ხარისხია  დამარილების შემდგომ წარმოქმნილი დამჟავებისა -- მ-წარ-ი „ზღვის მარილიანი წყალი“-დან ძმარის მიღება: მ-წარ-ი> წ-მარ-ი> ძ-მარ-ი საეჭვო არ უნდა იყოს. ეგრევე: მ-წარ-ი>წ-მარ-ი>მარ-ილი.

     სწორედ, მარ-ილის მარ ძირი გახლავთ ქართველური გურ. 396 მერ-ე „ჭალა,“  მეგრ. მერ-ე „წყლისპირა მიწა“; გერმ.397 Meer „ზღვა,“ რუს. 398 Море „ზღვა,“ ფრ. 399 Mar „ზღვა“, იტალ. 400 Maris „ზღვა“ ფორმების შემქმნელი ძირი.

     ძველინდურში 401 Sal-ila ზღვაცაა და დამარილებაც. ქართველურში მარ-ილის ამოსავალ ძირად წარ უკვე დავადგინეთ, ხოლო, როგორც ითქვა (იხ.გვ. 33), წარ-ის ფარდად წალ ალომორფი ქართველურში უხშირესია (მეგრულში მოფერებით ორივეთაგანი წა-სთან ერთად წყალია). წალ>Sal-ის წ>ს დასასაბუთებელი მაგალითები კი იხ. გვ. 21. (d ჯგუფის ქართვ. ინდოევრ. პარალელები). გარდა ამისა, წ ბგერის შესატყვისად ინდოევროპული s(ს) ბგერა ნ.მარის მიერ არის დადგენილი (იხ. ქვემოთ).

     ამგვარად, როგორც ხედავთ: ქართვ. წარ „მჟავე მარილიანი წყლები“-დან ძველინდ. Sal-ila „ზღვა დამარილებული“; გერმ. 402 Sal-z//ინგლ.403 Sal-t (სოლტ)//რუს. 404 Соль „მარილი“; ინგლ. 405 Sea (სი) „ზღვა“, 406 Sour „მჟავე“; გერმ.407 Sauer „მჟავე“ ტერმინებია მიღებული.

     ანუ ქართვ. წარ „მჟავე მარილიანი წყლები“-დან წარმოქმნილი ეს სიტყვები და >მწარი>//მარი>//მარილი>გერმ. Meer//რუს. Море და ა.შ. ჩამოთვლილი ფორმები უფრო ქართველურია ვიდრე ინდოევროპული.

  ამდაგვარი ფაქტები კი უფლებას გვაძლევს ვიკითხოთ: უფრო ვინ არიან ინდოევროპელები?...

გეომეტრიული ტერმინები

ხმელეთზე მცხოვრებისთვის ზღვა იწყება ზღუდით, რომლის იქით წრის ფორმის უსასრულო შთამბეჭდავი და ხმაურიანი რეალობაა. სწორედ ეს რეალიები განაპირობებს სახელდებებს: თავად ზღვა მისსავე ხმაურს მისადაგებული ზ+ღ ხმაბაძვითი კომბინაციისგან: 408-48 ზღ+უა >ზღუა (სსო ლქ)//ზღვა. ზღვის ნაპირების (ხმელეთისა და ზღვის ზღურბლის), შორს ცისა და ზღვის შესაყარის კიდედ, ზღურბლად აღქმების საფუძველზე: ზღვარ და მისი ფორმები (იხ. სსო. ლქ გვ.291): 409-49 ზღვა-რი, 410-50 სა-ზღ-ვარი, 411-51 ზღუდ-ე, 412-52 მო-ზღუდ-ულ-ი, 413-53 მო-ზღუდ-ვა და ა.შ. ზმნური ფორმები; 414-54 ზღუ-რ-ბლი; ზღვის უსასრულობით და იდუმალებით გამოწვეული განცდებისაგან: 415-55 უ-საზღვრ-ოება, 416-56 გან-უ-საზღვრ-ელობა, 417-57 გან-საზღვრ-ა და ა.შ.

მაგრამ, ერთ დროს, როგორც ზემოთავში ითქვა, ზღვას ქონდა სხვა სახელიც: მეგრ. წარი//წარე, წინაფორმა ქართ. მწარი//წარესი, რასაც ადასტურებს კიდევ ერთი გეომეტრიული ტერმინი--418 წრე(<წე-რე). სახელდების მოტივაციაა თვალსაჩინოებით მკაფიოდ გამორჩეული ზღვის სიმრგვალე.

ნ. მარის მიერ ერთმანეთს შედარებული -- ქართ. წრე, სომხ. 419ტირ “წრე,“ გურ. 420წი-რეხ-ი,  ქართ. ცა,  ბასკ.421სერუ“ცა“ ტერმინებიდან ქართ. სომხ. „წრე“-ს  აზრობრივი ამოსავალი შეიძლება ყოფილიყო აქ  დასახელებული სხვა ნებისმიერი. მაგრამ გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ ფონეტიკური ცვლილებებით  არცერთი სხვა  წ  ბგერას არ იძლევა. ამიტომ, თუ არა ბგერათმონაცვლეობით, ბასკ. სერუ და სომხ. ტირ-იდან ქართ. წრეს  ვერანაირად მივიღებდით.

წი-რეხ-ი „გრეხილი ვაზის წკნ-ელი(წნ-ელი).“  წნ<წენ<წკენ<წყენ.  წი-რეხ-ი  შესატყვისია  მეგრ.“ობიექტიდან გრეხით  სითხის  გამოდევნის“ აღმნიშვნელი 422წი-როხ-ისა, რომელიც      423 წი-ლოხ-ი//წი-ლოხ-უა და წი-როხ-უა  ფორმითაც გვხვდება. წი ამ სიტყვებში სითხის აღმნიშვნელია, ხოლო  მეორე  ნაწილები: როხ-ი//ლოხ-ი და როხ-უა//>ლოხ-უა უწყლო  ობიექტის  გრეხის  აღმნიშვნელი 424-58 გი-როხ-უას გი მოცილებული  ფრაგმენტია (მეგრული განარჩევს მშრალი და ნედლი მასალის გრეხას).       

ამგვარად, ამ ორწილედ წი-რეხ-ს წრეს ამოსავლად თუ დავსახავთ, მაშინ პირველ ნაწილს -- წი-ს  ისევ  წყალთან მივყავართ, მეორეს კი (გრეხის ფრაგმენტ რეხ-ს) აზრობრივი წინააღმდეგობა არა აქვს, მაგრამ უფრო დამაჯერებელი გახლავთ ამდაგვარი რამ:

აერონავტიკაში  ცნობილია: ოკეანის ზემოთ  ხანგრძლივი ფრენისას მფრინავებს ზღვა და ცა ერთმანეთში  ერევათ, რაც  ხშირად  ავიაკატასტროფების  მიზეზი გამხდარა. პლიუს  ამას: ზღვა  და  ცა, ვიზუალური  აღქმების  ერთიანობაში, იძლევიან  სიმრგვალის  აბსტრაქციებს, ხოლო, თუ  ვირწმუნებთ,  ზემოთაღწერილ, წა>ცა; წარ-ი//წარ-ე “ზღვა“ სახელდებების  ჭეშმარიტებას, ყველაფერი  დალაგდება:  წა>ცა;  წარ-ი//წარ-ე>წრე;  წერ-უ>სერ-უ  ბასკ. „ცა;“ ქართ. წრე//>სომხ. ტირ “წრე.“  ხოლო     წირ-ეხ-ი  „წნელი  გრეხილი“ წი//წნ//წკნ-ის(სითხის)  შემცველი ობიექტის  გრეხიდანაა  და  სხვა  არაფერი.

        გეომეტრიულ ტერმინ წრეს წარმომავლობის დადგენის შემდეგ, განვიხილოთ სისწორესთან დაკავშირებული ტერმინების ამოსავლიანობა.

        წორ “წყლის მნიშვნელობის ალომორფი“ იძლევა მეგრ. 425წორ-უა//> 426ჭორ-უა “რისამე სითხით  გაჟღენთვის“  აღმნიშვნელ ზმნებს. აქედანვეა: 427ჭორ-ოფა(<წორ“წყალი“+ ჸოფა//„ ყოფა“) „წვიმიანი პერიოდი დროისა“. მაგ: წვიმიანი თვე// ჭოროფა თუთა; წვიმიანი წელიწადი// ჭოროფა წანა და ა.შ.

       წყალი, ზიარჭურჭლის კანონის თანახმად, მუდამ იკავებს  იდეალურ  ჰორიზონტალურ მდებარეობას. ეს უმნიშვნელოვანესი თვისება წყლისა მშენებლობაში, სისწორის დაცვის მიზნით, ძველთაგანვე გამოიყენებოდა. მაგ: ეგვიპტეში, ჩვენს ერამდე, პირამიდების ფუძის იდეალურ სისწორემდე მოსაყვანად. ასეა პეტროგრადში ისაკოვსკი სობორის იატაკის ზედაპირის სისწორე, თარაზულ სიბრტყეში, იდეალურად მოყვანილი.

        აღნიშნულ ნიშანდობლივ  თავისებურებას  წყლისა  ადამიანი აღიქვამდა მდინარეთა ფონ მონაკვეთებში, მცირე წყალსატევებში, ასევე ტბებისა და ზღვების ზედაპირების სახით (მშვიდ ამინდებში), რასაც, შეუძლებელია, მასში არ გამოეწვია სისწორის მოაზრებები. ე.ი. განხორციელდა -- წორ-ი „წყლის სწორი ზედაპირი“ >წორ-ი 428„სწორი, სისწორის“ ცნებების  განმაპირობებელი ფსიქოაქტები. ასე წარმოიქმნენ ტერმინები: ს-წორ-ი, 429ს-წორ-ება, 430გა-ს-წორ-ება, 431შე-ს-წორ-ება, 432გა-მო-ა-ს-წორ-ა, 433გა-და-ა-ა-ს-წორ-ა და ა.შ. მრავალრიცხოვანი ზმნური ფორმები.

         ქართ. თხუთმეტი  ზმნისწინის  გამოყენებით  წარმოებულ  ამ  ფორმებს თუ დაუმატებთ მეგრ. ასამდე ზმნისწინით (434ქალა-ს-წორ „ჩაასწორა ქვედა მიმართულებით და გვერდზე“; 435გეითა-ს-წორ „გაასწორა ქვედა მხარე“; 436 გელა-ს-წორ„შეაასწორა გვერდები“ და  ა.შ.) მიღებულ სიტყვებს, მაშინ ამ ზმნური ფორმების რიცხვი წარმოუდგენლად მეტი გახდება.

          გარდა ამისა, ცნება ს-წორ-ის წარმოქმნის შემდეგ თავად იგი ხდება რიგი ტერმინების  დედამშობელი. მაგ. ქართ. დღეის 437 ს-წორ-ს == მომავლი კვირის დღევანდელ დღეს. იგივეა მეგრ. ამდღარ 438 წორ-ც,  რომელმაც შემდეგ კვირის მნიშვნელობა მიიღო (წორ-ი = ერთი კვირა);

         უძველესი და უმარტივესი 439სა-ს-წორ-ის ტოლმხარა მხრეულის და მათზე ჩამოკიდებული თეფშების  წონათა გაწონასწორება ანუ მათი სი-ს-წორ-ეა სახელდების განმაპირობებელი ტერმინებისა: სა-ს-წორ-ი, 440წონ-ა-ს-წორ-ი, 441გა-წონ-ა-ს-წორ-ება, 442წონ-ა-ს-წორ-ობა, 443წონ-ა, 444ა-წონ-ვა//<წონ-უა(წონ<წორ); 445ა-წონ-და-წონ-ვა//მეგრ. 445 ე-წონ-დო-წონ-უა, 446 აი-წონ-დაი-წონ-ა(თამაშია ასეთი).

         ამათ სუყველას გააჩნიათ სხვა აბსტრაქტული მნიშვნელობებიც: სულ სხვაა წონა(მასა) საგნისა, გაწონასწორება წონაში, მოცულობაში, აწონდაწონვა სიმძიმისა და, ვთქვათ: სიტყვის წონა, გაწონასწორებული ხასიათი, აწონდაწონილი საქმე(იხ.ქეგლ.) და ა.შ.       

უმნიშვნელოვანესი და უმთავრესი, უკვე არსებულის გავლენითა და გარდაქმნით, ახალ წარმოდგენათა გაჩენის უსასრულო პერიპეტიებში სიტყვათხზვისა გახლავთ არა აბსოლუტური სიზუსტე (ნიუანსებში) ამ  პროცესისა (რაც შეუძლებელია), არამედ ხაზობრიობა იმის ჩვენებისა თუ როგორ უთავდაპირველესი აზროფორმა აღქმითი მონაცემისა გვაძლევს -- ვერბალურს და შემდეგ, ამ საფუძველზე, წარმოსახვათა და სიტყვათხზვათა ლაბირინთებში -- იქმნებიან ახალი ტერმინები.

            მათვის, ვინც უარყოფს მსგავსებას სიგნალ-სიგნიფიკატს შორის, გავიმეორებთ: ზიარჭურჭლის კანონით გამოხატულმა თვისებამ წყლისა განაპირობა ადამიანის მიერ წყალსატევებში მოცემული ამ თვისების აღქმა და შესაბამისი ფსიქოაქტების  წარმოქმნა, რომლებიც (მნიშვნელობის სახით) შეიუღლა ამ დროს მის სამეტყველო ფლობელობაში არსებულმა წყლის აღმნიშვნელმა წორ ალომორფმა: წორ “წყალი“>წორ “წყალსატევის სწორი ზედაპირი“>წორ „პირველად კაცობრიობის ისტორიაში ლოგიკურად გაფორმებული აზრი: „წყლის სწორი ზედაპირი = სწორს,სისწორეს; წორ> „წყალსატევის წარმოდგენისგან დაცლილი, დისკრეტული ცნება --‘’სწორი;“ წორ-ი> „სა-ს-წორ-ი,’’ „ა-წონ-ვა//წონ-უა.“ და ბოლოს კი > წონა (მასის) აწონვისგან განცალკევებით წარმოდგენა და ა.შ. ყველა ჩამოთვლილ ტერმინებთან დაკავშირებულ, უამრავ, წარმოსახვით-აბსტრაქტულ სახელთა წარმოქმნა.

            აი, რამდენი გამომხატველობა პოვა „ფუძე ენაში“ წყლის მხოლოდ ერთმა წყალსატევის ზედაპირის სისწორის გამომხატველმა თვისებამ. და განა, ამის შემდეგ უსამართლობა არ იქნება წავართვათ სიტყვას გამომხატველობა?!...

            მართალია გალკინა-ფედორჩუკი როცა წერს: სლ. ри-ба „თევზი“  არაფრით გავს ამ სიტყვით მიერ აღნიშნულ წყალში მცხოვრებ არსებასო. მაგრამ ცნობილია კი ამ სიტყვის ისტორია? იქნებ იგი კუთვნილებაა მეცნიერებისთვის ჯერაც terra incognita ფუძე ენისა და მისი საბოლოო სახე კი -- შედეგი ჩვენთვის უცნობი გარდაქმნებისა? 

            ამ საოცარი  კითხვის პასუხისას, დამთხვევის სრული გამორიცხვის შეუძლებლობის გამო, ზემო წინადადენაში სიტყვა იქნებ-ას  ამოღებას არა, მარა შერყევას კი შევეცდებით.

            სადიფერენციო ბაგისმიერთა მოშველიებით წარმოქმნილი მრავალი ტერმინი დავასახელეთ: იხ.გვ. 21 (შა>ბ-შა>ბ-ჟა); 29(ტბა<ბ-წა); 31 (ქართ. წერ„ქარიყლაპია’’> მეგრ. ბ-წერ > წე-ბ-რი „ქარიყლაპია’’); 32 (მ+წა > მ-წა>მი-წა). ამათ შორის, წყალში ცხოვრებით განპირობებული მოტივაციით _ მეგრ. წე_ბ_რი (<ბ_წერ_ი) წინაფორმა ბ_წერ_ის მსგავსად, სრულიად დასაშვებია, წა_რი ალომორფიდან მიგვეღო ბ-წა-რი, რომლის ბწ თანხმოვან კომპლექსიდან წ დაიკარგა, ხოლო დარჩენილი ბა-რი და სლ. რი-ბა `თევზი~ მხოლოდ მარცვალთა დისპოზიციით განსხვავდებიან: ბა-რი//რი-ბა.

          დღევანდელ ქართულში, ურთიერთმიმართებაში, მთა და ბარი ანტონიმები არიან, მაშასადამე, მათშივე, შესაბამისად, მთის უსწორ-მასწორობის და ბარის სისწორის (გავაკების) მცნებებია. ჩამალული. რუსულშიც ხომ ასეა: горнистая местность მთიანი ადგილი~ და ровнина `სწორი ადგილი~

          აღნიშნულ ბარის `სწორ ადგილს~ უწინარეს ყოვლისა შეეფარდება წყლისპირა ჭალა ადგილები, რომლებიც როგორც უკვე ვიცით, წყლის ალომორფებიდან არიან.

          მეგრ. ბო-ნი `სწორი~ და ბა-რი ქართ. მეგრ. ა:ო ბგერათშეატყვისობათა და რ>ნ როტაციის კანონზომიერებათა გათვალისწინებით, ერთ დროს, ფონეტიკურ ვარიანტებად უნდა ჩაითვალნ. ანუ ბარის მიერ სისწორის ცნების მომცველობაზე ეჭვის შეტანა შეუძლებელია. თუ ამას დავუმატებთ ფაქტს, რომ ბონი-ს ფონეტიკური ვარიანტი ფონ-ი `წყლის (მდინარის) სწორი ზედაპირის მქონე მონაკვეთის~, როგორც ზემოთ ითქვა, აღქმა, წარმოდგენა-წარმოსახვათა წყალობით უამრავი წყლის ალომორფებიდან წარმოქმნილი სისწორის გამომხატველი ტერმინები დავასახელეთ, მტკიცდება: ფ-ონი(<ფ-წორი); ბ-ონი(<ბ-წორი) და ბ-წარი>ბარ-ი//რი-ბა.

          ამგვარად რუს რიბა გავს იმ გარემოს რომელშიც ამ სიტყვით აღნიშნული არსება ცხოვრობდა და რომლის აღქმა-წარმოდგენებში ასოცირდებოდა.

          აღწერილი რეალიები ახალი საკითხის ამგვარი გადაწყვეტის შესაძლებლობას იძლევა: ინდოევროპული (სლ.) пар `ორთქლი~ (<მეგრ. პარ-უა `ორთქლში გატარება~. პარ<პ-წარ) და паром (<ქართვ. ბორ-ა-ნი<ბ-წორ-ა-ნი) ერთი საერთო ქათველურ-ინდიოევროპულ საწყისებიდან არიან.

       იგივე ითქმის სლ. Бан-я, „აბანოს“ და ლათ. Sapo „საპონინი, საპონი-ს“ შეასახებ.

          ისტორიულად აბანო, შუმერებიდან მოყოლებული, ყველა უძველეს ცივილიზაციათა ნაწილია, მათ შორის -- ქართველურისა. აღსანიშნავია, რომ არქეოპოლისში (იგი ძველბერძნული სახელია ნოქალაქევისა და ნიშნავს ძველ ქალაქს) აღმოჩენილია მრავალი აბანო და მათ შორის -- კერამიკის მილებიანი ცენტრალური გათბობით.

          აბანოზე, როგორც კულტურულ მონაცემზე, პრიორიტეტის თვალსაზრისით სხვა ისტორუიულთან კავშირში, ენობრივიც უნა მოვიშველიოთ:

          როცა გვაქვს, ზემოთქმული -- ფონი და მისი ზმნური ფორმები: ფონ-უა „ფონზე გასვლა“ ზედმიწ. ფონ-ვა; ე-ფონ-უა „ფონზე ქვევიდნ აღმა გასვლა“. ზედმიწ. ამო-ფონ-ვა; გინო-ფონ-უა „ფონზე გასვლა წყალს ზემოდან“, გითო-ფონ-უა „ფონზე გასვლა წყალს ქვემოდან“ და ა.შ., განსაკუთრებით კი ამჟამად -- „სწორის“, წინათ კი „წყლის“ აღმნიშვნელი -- ბონ-ი მისივე ზმნური ფორმებით: ბონ-უა>//ბან-ვა; სა-ბან-ა-ო//ო-ბონ-ი; და ა.შ. ყოველივე ამის შემდეგ, ტერმინ ა-ბან-ოს ეტიმოლოგია არაა ძნელი გასარკვევი -- იგი სრულიად ნათელია: ა ხმოვანი ამ სიტყვისა გახლავთ ქართიზებული დანიშნულების მეგრ. პრეფიქსი -- ო და, ამგვარად, პირვანდელი სახე იყო -- ო-ბონ-ი, რაც ზედმიწ. დღესაც „საბანაოს“ აღნიშნავს. აღნიშნულის ურყევი ჭეშმარიტების გამო, ეს თეზა მეგრ. (კოლხ): ქართ. ო>ა მიმართულების ჭეშმარიტების გარანტადაც გამოდგება.

          თავად ქართ. სა-ბან-ა-ო სა-პონ-ის წინაფორმად სა-ბონ-ის აღადგენს, რომლის მნიშვნელობაც უეჭველია, საბანაო გახლდათ (საპონი ნასესხობად ითვლება?!...).

          როცა, წყლის ალომორფებიდან ამოსულ, ზემოთგანხილულ, ტერმინებს: მერ-ე (მ-წერ-ე), ფონ-ი (ბ-წორ-ი), ბონ-ი (ბ-წორ-ი) ბონ-უა (ბ-წორ-უა)//ბან-ვა(ბ-წარ-უა) და ბოლოს -- ა-ბან-ო და სა-პონ-ის ამდაგვარი დასაბუთებული ეტიმოლოგიური ამოსავლიანობა გააჩნიათ, ისღა დაგვრჩენია ისინი საერთო წამომავლობისად ჩავთვალოთ. იგივე ითქმის ლათ. Bal-neum „აბანო, ბანვა-ს“ შესახებ, რომლის bal ძირის L(ლ) თანხმოვანი ექვივალენტია ნ-სონორისა. რაც შეეხება გერმ. bad-e-hous „აბანო,ზედმიწ. საბანაო სახლი“; ასევე: bad, bad-e, bad-en (მნიშვნელობები იხ. Э. Л. Ромашевская нр и нрс); ინგლ. Bath-room „აბანო“ და ა.შ. მასში ქართველური (ზოგადსაწყისი) აბანოს მარტო ბა ფრაგმენტია მხოლოდ შენარჩუნებული.

          ტერმინი (და როგორც მეცნიერებაც) ბალ-ნეოლოგია ინდოევროპულია, მაგრამ სხვა საქმეა პრიმიტიული საწყისები, რომლიდანაც იგი ამოიზარდა. აქაც პრიორიტეტი ქართველურის (კოლხურის) მხარეზეა. ამას ცხადყოფს ისტორიული (მოხსენიებულია ვეფხისტრაოსანში) ქართველური ტერმინი წამალი: წა „წყალი“+მჷ-მალი „მარგებელი, მკურნალი“, რომელსაც ზემოთ უკვე შევეხეთ. ასეთი შინაარსი სიტყვისა: წყალი მკურნალი, წყალი მარგებელი შესაძლებელია წარმოქმნილიყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ სახელმდებელი ხალხი, დიდი დროის მანძილზე, მკურნალობდა თერმიული მინერალური და ა.შ. წყლებით. ამას ასევე ცხადყოფს უკვდავების წყლის კულტი ქართველურ მითოლოგიაში და ზღაპრებში.

          მაშასადამე ბალნეოლოგიის საწყისებიც კოლხურია.

          დასახელებული მაგალითებით არ ამოიწურება წ-დან ამოსულ ტერმინთა რაოდენობა. (იხ.„გ. თ.’’.წ. ბგერა...), მაგრამ უცხადესია: აღნიშნული ასეული ტერმინები ათასეულებს იძლევა; რადგან მათში ბევრია ზმნა, რომელთა ფორმების რიცხოვნება უთვალავია. და ეს მხოლოდ წ ბგერიდან ამოსული ლექსიკაა რაც მეტყველების წარმოქმნაში მის შესაბამის როლზე მიუთითებს.

2000წ.